Dat, nec habet. [26]

OVID. 1. METAM. DE AMORE LOQUENS.
Deque sagittifera prompsit duo tela pharetra,
Diversorum operum; fugat hoc, facit illud amorem;
Quod facit, auratum est, & cuspide fulget acuta:
Quod fugat, obtusum est, & habet sub arundine plumbum,
Hoc Deus in nympha Peneide fixit, at illo
Laesit Apollinaeas traiecta per ossa medullas:
Protinus alter amat, fugit altera nomen amantis.
Aucta fuga forma est.

153 ↓

Sy gheeft, datse niet en heeft. ¹

Ghy slijpt ons, Rosemont, wy zijn des liefdes pijlen,
Ghy zijt de wet-steen selfs, uw' oochjens zijn de vijlen; ² ³
Ghy die ons gaende maect behoudt uw' eersten stant, ⁴ ⁵
De coude maeckt het vier, en 't ys verweckt den brant. ⁶ ⁷ ⁸ ⁹
U lieffelijck ghesicht doet ons de sinnen quelen, ¹⁰
U neer-gheslaghen oogh kan ons het herte stelen, ¹¹
Siet wat mijn lief vermach! Sy maeckt, sy doet, sy gheeft,
En datse niet en is, en datse niet en heeft.

Dat, nec habet.

Cos obtusa manet, gladiis tamen addit acumen,
Quodque dedit ferro, non dedit ipsa sibi.
Cotis agunt partes in pectora nostra puellae,
Quasque dedere aliis, non habuere faces.
Phylli, dionaeo mihi cum iecur igne peruras,
Corda geris schytica frigidiora nive:
Me glacies torret, mihi frigora causa caloris,
Ah! calor hic tandem desinat, unde venit.

Le rebouché esguise.

Iuriste tu ne scais que c'est de noz affaires,
Voicy les lois d'Amour a voz lois tout contraires:
Tu dis, que, nul ne peut donner ce qu'il n'a pas,
La pierre, que tu vois, & Phillis font cela.

I would not have this rule fargott,
For this gives, that it selfe hath not.

You whet and grynde us gentle Joane, and makes of us loves darts;
The whetstone is your spirit, your eies the fyles, thy grates our harts.
Your hart doth not approach theretoe, where you our hartes doe send,
Your spirit no whit augments in that you teach us, as a frend.
That comely grace which you us shew, t'our bondage it doth turne.
Though you be colde as yce, yet makes us hot as fire to burne.
What wonders can my love effect. Shee takes away each spot.
And makes me more then shee's her selff, and gives that shee hath not.

154 ↓

Ghemeenlijck een verwaende geck,
Straft in een ander sijn ghebreck. ¹² ¹³

Al is de wetsteen plomp al weet hy niet te snijden ¹⁴
Hy wil noch evenwel gheen plompe messen lijden ¹⁵ ¹⁶
Noch laet hy evenwel ter snede niet ghestelt ¹⁷
Noch laet hy evenwel gheen yser onghequelt.
Hoe weet het schamper volck een yeder 'tsijn te geven ¹⁸
En 'tis doch steke-blint ontrent sijn eygen leven,
Maer Fop wat is u nut te maken yeders staet, ¹⁹ ²⁰
Nadien dat onderwijl uw' huys verloren gaet. ²¹ ²²

155 ↓

Peccans peccata corrigit.

Cos acuit tritas, obtusior ipsa, secures,
Et redit a scabro splendidus axe chalybs.
Si quis in alterius sua crimina pectore sensit,
Hei mihi! quam saevas exerit ille manus?
Dum vitiis agitur, convitia spargit in omnes
Zoylus, & crimen quod petit, intus habet.
Claude domi tua vota, foris quid cernis acutum?
Crede mihi, sibimet qui sapit, ille sapit.

Mets ta main en ton sein,
Et ne mesdiras a ton prochain.

La pierre que tu vois, agu le fer veut rendre;
Et jamais a trancher ne peut soy mesme apprendre.
Qui chastier pretend es autres leur defaut,
Ses fautes redresser premierement luy faut.

Aurel. Vict. Histor. August.
Homines in ulciscendis vitiis, quibus ipsi vehementer indulgent acres sunt.

PLAUT.
Qui alterum incusat probri, se intueri oportet.

HORAT. SERM. LIB. 1. SAT. 3.
Cum tua pervidias oculis mala lippus inunctis,
Cur in amicorum vitiis tam cernis acutum,
Quam aut aquila aut serpens epidaurius?

PECCANS PECCATA CORRIGIT.

De Augusto traditur, cum esset luxuriae serviens, fuisse tamen eiusdem vitii servissimum ultorem; idque fere universis hominibus mali moris est, ut acres sint in ulciscendis vitiis quibus ipsi vehementer indulgent. Ea utique est fatalis ingeniorum scabies (ut ille ait) ut omnes reprehendere ac disputare malint, quam vivere. Nemo docendi, nemo discendi studio unquam in calumniae hunc malignum campum descendit. Sed quemadmodum cum aestate, ut Plinius ait, vehementius tonuerit, quam fulserit, ventos denuntiat; ita, ubi quis vehementer in aliorum vitia inclamat, ipse, vitae non sat probae, indicium est animi magis ambitionis vento tumescentis, quam solide pii. Apage mihi cum nasutis istis. Placet illud poetae,

... Non sic inflectere sensus
Humanos edicta valent, quam vita loquentis

Quanto amabilius erit si in omni vita cum Plauto dicamus?

Eya Lyde! leniter qui saeviunt, sapiunt magis.
Minus mirandum est, aetas si quid illorum facit,
Quam si non facit: feci ego isthaec in adolescentia

Men schrijft van Augusto, ²³ hoe wel hy sijn geyle lusten vry wat veel was toegevende, dat hy evenwel die vuylicheden in andere, met alle strengicheydt plach te straffen. 'T is by-nae een ghemeen ²⁴ ghebreck in alle menschen, dat schier yeder een alderley feylen in sich selven vleyt ende lievekoost, in andere daerenteghens heftelijcken bestraft. 'T is als een aengheboren schurfte ²⁵ van onse verstanden, dat een yeder liever heeft scherpelijck een ander te berispen, als selfs wel te leven. Men sal even wel bevinden dat menschen, die haer werck maken van ander luyden ghebreken so plichtelinghe ²⁶ ten thoone te stellen, ende als ²⁷ te schavotteren, ²⁸ sulcx noyt en bestaen, ²⁹ noch om andere te onderwijsen, noch om selfs onderwesen te werden: Maer ghelijck als stercken donder met weynich blixem voor een teycken van windich weder werdt ghehouden; ³⁰ soo is oock het uytschetterende gheluydt van een schampere tonghe (soo daer gheen stichtelijck leven ³¹ by en zy) meer een teycken van een winderighe ³² eergiericheyt, als van eenighe oprechte vromicheyt. Wech dan met sulcke scherpgheneusde kaeckelaers. ³³

Gheen woort soo seer de feylen breeckt,
Als doet, het leven van die spreeckt.
Dus, die een ander stichten wil,
Dient hem ³⁴ so langh te houden stil,
Tot dat sijn leven metter daet,
In't goed een ander voren gaet. ³⁵

156 ↓

ROM. 2. 21.
Ghy die een ander leert, leert ghy u selven niet? ³⁶

Besiet een plompe steen ghehouwen uyt de berghen ³⁷
Die komt het fijne stael, die komt het yser terghen,
Die wil dat oock het roest sal blincken als een glas, ³⁸
En efter blijftse selfs, ghelijckse voortijts was. ³⁹ ⁴⁰
Daer zijnder in het lant, die al de werelt leeren, ⁴¹
En brenghen nimmer salf ontrent haer eyghen seeren: ⁴² ⁴³
Ey vrienden niet alsoo: het is de beste voet ⁴⁴
Als sich de meester selfs een eyghen lesse doet. ⁴⁵ ⁴⁶

157 ↓

Docet ipse docendus.

Cos acuit ferrum, gladiisque reducit acumen,
Attamen hoc, ferro quod dedit, ipsa caret.
Si dum sancta doces alios, perversa sequaris,
Ingenium cotis, frivole doctor, habes:
Quae tu cunque mones, ea denique pondus habebunt,
Conveniant dictis si tua facta tuis.
Discrepat a monitis cui devia vita severis,
Destruit exemplo, quae monet ipse suo.

Ne faites point selon leurs ?uvres, car ils disent & ne font pas.

O qu'il est mal seant, & de mauvaise grace
Un autre admonester & point avoir de trace
De ses enseignemens! veus estre bon docteur?
Fai tout, ce que tu dis, en reformant ton c?ur.

Chrys. in Lib. de Compunct. Cord.
Docere & non facere, non solum lucri nihil, sed & damni plurimum confert. Grandis enim condemnatio componenti quidem sermonem suum: vitam vero suam atque operam negligenti.

August. super illud Beat. Immacul.
Iudicet ille de alterius errore, qui non habet in se ipso quod condemnet, iudicet ille qui non agit eadem, quae in alio putaverit punienda, ne cum de alio iudicat, in se ipsum sententiam ferat.

DOCET IPSE DOCENDUS.

Nonnulli ex iis, qui arcae faciendae adhibiti fuerunt, diluvio tamen periere. Saepe lixa, qui culinae operam dedit, nidore repletus minimum comedit. Fieri potest, ut cibi spiritualis administri nec eo ipsi fruantur. Nihil minus ferendum esse arbitror rationem vitae ab altero reposcere eum, qui non possit suae reddere. Bene dicta quidem non improbo, bene facta autem longe praefero; praesertim quidem in eo, cui populum docendi grave pondus incumbit, non enim homines tam facile verborum doctrina ducuntur, quam operum. recte facere principem, qui cives suos faciendo docet, antiqui censent. quidni idem de pastore ac doctore dicamus? ii, si id non faciant, vitia non solum concipiunt, sed etiam in civitatem effundunt, plusque fere exemplo, quam peccato nocent. Sermo quidem animi interpres est, sed vocalis tantum; actio vero realis; hanc malim. Magis enim credibile puto ea unumquemque ex animo velle, quae agit, quam quae loquitur: ideoque saniores de fide cuiusque magis oculis, quam auribus credunt. Qui bene dicit & facit, omni exceptione maior est; duo tamen haec si separanda sunt, recte facientem & caetera taciturnum, praeferendum iudico.

Selfs eenighe van de gene die de arcke hebben helpen timmeren, ⁴⁷ zijn door de sondtvloet vergaen. Een kock die de spijse bereydt heeft, eet menichmael alderminst, als vol zijnde ⁴⁸ van den reucke. 'T kan ghebeuren, dat de gene die ons de geestelijcke spijse voor stellen, selfs daer van geen genut ⁴⁹ en hebben. Middeler tijt ⁵⁰ en isset niet min te verdraghen, als dat yemant, die reden ⁵¹ eyscht van eens anders leven, van sijn eygen selfs geene geven en kan. Wel ⁵² te spreken is een loffelijck dinck, maer wel te doen gaet noch voor: sonderlinghe ⁵³ inde ghene, die den swaren last van de ghemeente ⁵⁴ te leeren op de schouderen geladen hebben: want het volck en wert niet so lichtelijck tot de deucht geleyt met de leere van woorden, als met de leere van wercken. De oude ⁵⁵ seyden dat een prince wel dede, ⁵⁶ dat hy sijn ondersaten met doen leerde. Het selve mach, niet sonder reden, tot een herder en leeraer des volcx ⁵⁷ gheseydt werden. Want in ghevalle inde sulcke ⁵⁸ de leere niet beantwoort en wert vande daet, soo en sondighen de sodanighe niet alleenlijck ten opsiene ⁵⁹ van hun selven, maer gieten de feylen uyt over de gantsche stadt, en doen meer schade door haer exempel, ⁶⁰ als door de sonde selfs. ⁶¹ De woorden diemen spreeckt werden ghenoemt tolcken van het gemoet, ⁶² de daden zijn't noch beter: 'tis waerschijnelijcker dat yemandt van herten meynt, het ghene dat hy doet, als het ghene dat hy maer en seydt. ⁶³ De oude, van yemants gheloove oordeelende, gheloofden ten dien aensien veel beter haer ooghen, als haer ooren. Die wel spreeckt, en met eenen wel doet, is een dubbel ⁶⁴ man: Indien men nochtans dese twee dingen soude willen scheyden, so is den genen die wel doet, en voorts stille swijgt, noch verre de best ⁶⁵ te houden.

Facsimile Images

152

153

154

155

156

157

Translations

Literature

Sources and parallels

Castro, De on-ghemaskerde liefde, HL. 114/8
Dat, nec habet. [25] (in: Jacob Cats, Proteus (1618)) [Compare]

References, across this site, to this page:

Dat, nec habet. [25] (in: Jacob Cats, Proteus (1618))

Iconclass

A hand is pushing a knife against a whetstone which is turned by a boy

clouds [26A]
hand (+ holding something) [31A2245(+933)]
boy (child between toddler and youth) (+ nude human being) [31D11221(+89)]
sharpening, grinding (industrial processes) [47C55]
tools, aids, implements ~ crafts and industries: grindstone [47D8(GRINDSTONE)]
tools, aids, implements ~ crafts and industries: knife (+ smoothing, polishing ~ industrial processes) [47D8(KNIFE)(+55)]
proverbs, sayings, etc. (with TEXT) [86(DAT, NEC HABET)]

Comments

Het bekende gegeven van de slijpsteen die terwijl hij scherpt, zelf bot blijft, heeft geleid tot verschillende vergelijkingen. Ottaviano Fregoso in Baldassare Castigliones Boek van de hoveling (1528) merkt bijvoorbeeld op: 'U weet ook dat een slijpsteen zelf niet scherp is, maar toch ijzer scherp maakt; daarom ben ik van mening dat we niet hoeven zeggen dat de hoveling waardiger is dan zijn vorst, ook al onderricht hij hem.' ⁸⁸ En Horatius dichtte in zijn Ars poetica, 304-305:

'Laat ik dan maar de slijpsteen zijn,
die zonder zelf te snijden ijzer scherp maakt.' ⁸⁹

In dit embleem wordt de werking van de steen allereerst vergeleken met meisjes die hardvochtig zijn; zij dragen hier de literaire namen Rosemont en Phyllis. Hun aantrekkingskracht is groot en wat ze teweeg brengen onontkoombaar. Cats vervat de invloed die van hen uitgaat in een typisch petrarkistische beeldspraak: terwijl de vrouwen zelf 'bot' en onaangedaan blijven, scherpen ze het hart van de minnaar, die is als de pijl uit de koker van Cupido. Ondanks hun koele houding veroorzaken ze vonken. ⁹⁰

De tweede verklaring heeft betrekking op botterikken die anderen lastig vallen en ze wel op hun fouten wijzen, maar zelf ondeugden koesteren en blind zijn voor hun eigen tekortkomingen. Beter is het het eigen verstand te (laten) slijpen en schampere opmerkingen voor zich te houden. ⁹¹ Alle aangehaalde citaten kritiseren dan ook dit type bedillers.

Vervolgens wordt de toepassing verder uitgewerkt. Cats brengt de steen, die andere dingen scherpt maar onveranderlijk blijft, in verband met leraren die, hoewel ze goed gedrag verkondigen, daar zelf in hun handelen niets van laten zien. Mensen met een voorbeeldfunktie, en met name geestelijken, moeten toch zeker hun woorden gestand doen.

Voor de embleemprent is duidelijk gekozen voor een andere figuur dan de minnegod, die in de bijschriften ook niet ter sprake komt. ⁹² Waarschijnlijk is de naakte jongen een knechtje. Deze veronderstelling wordt ingegeven door een gravure waarop te zien is hoe het hoofd van een botte Heyn wordt geslepen

Afbeelding 26.1

. Op deze anonieme spotprent (naar David Vinckboons), uitgegeven door Claes Jansz Visscher, draait namelijk een eveneens in een lendedoek gehuld jongetje aan de zwengel van een slijpsteen. Dat dergelijke jongens schaars gekleed gingen, kan te maken hebben met de inspannende bezigheid van het draaien. Zo bezien sluit dit deel van Cats' prent, meer dan men misschien zou vermoeden, aan bij de zeventiende-eeuwse realiteit. ⁹³

Twee eeuwen later laat J.W. Kaiser twee volwassen mannen de plaats aan de slijpsteen innemen. Zij werken nu aan een straatkant en een paartje wandelt voorbij; de minnaar wijst op het slijpen

Afbeelding 26.2

. Men kan zich afvragen of de lezer het gebaar van het meisje (nog) herkende: het ostentatief vooruitsteken van de waaier kon in de zeventiende eeuw in ieder geval opgevat worden als een teken van de afstandelijkheid van de vrijster, die de offervaardige minnaar verachtte. ⁹⁴

Een mogelijke variant op Cats' embleem is een zinnebeeld dat voorkomt in Johannes à Castro, De on-ghemaskerde liefde des hemels (1686). Op de prent zijn enkele jongetjes druk in de weer; één ventje draait aan een wiel, een ander treedt op als scharenslijper. Op de voorgrond is te zien hoe Amor een wetsteen hanteert - of de scherpte van een schaar keurt

Afbeelding 26.3

. De nadruk ligt nu niet op de steen die scherpt, maar op de zachte olie die op de steen wordt gebracht:

Den aerdt van d'Oly sacht en soet,
Het schaer-mes vinnigh scherpen doet.

A Castro brengt in zijn uitleg de boetvaardige zondaar ter sprake. Over Gods barmhartigheid dient geoordeeld te worden, zoals -in zijn woorden- het spreekwoord: 'Dat, nec habet inde minus' aangeeft (vgl. Cats' motto boven A.2.), wat hij als volgt vertaalt:

Hy geeft, en van het gen' hy geeft,
Hy daerom oock niet minder heeft. ⁹⁵

Notes

Eén van Georg Stiernhielms (1598-1672) Öfwerskrifter, namelijk 'Opå Astrild som står och slipar sijne Pijlar', schijnt ontleend te zijn aan dit gedicht. Zie: Den Hoed [Hoed, Cultuuraanraking

], 15 onder verwijzing naar de studie van Gunnar Castrén.

wet-steen : slijpsteen

selfs : zelf

⁴

gaende maect : in vervoering brengt, opwindt ( WNT IV, 93, II)

⁵

behoudt ... stant : blijft onveranderlijk

⁶

De coude : Dat wat [De steen die] koud is, en: Zij die onverschillig, harteloos is (vgl. WNT VII, II, 5852, 5 evenals Cats' motto)

⁷

vier : vonken; hartstocht. Zie voor dit motief Forster [Forster, Icy Fire

⁸

ys : Hier: koele afstandelijkheid. Vgl. de citaten in WNT VI, 1448, 2, b over de ijzige harten van beminnelijke vrouwen; verder embleem XXIII.A.1, r. 8.

⁹

brant : vuur der liefde

¹⁰

quelen : kwijnen (van minnepijn)

¹¹

oogh : Het oog geldt traditioneel als de veroorzaker van de liefde (vgl. en de commentaar aldaar). In dit geval bewerkstelligt zelfs een neergeslagen oog hevige verliefdheid.

¹²

Ghemeenlijck : Gewoonlijk. Vgl. het spreekwoord 'Elke gek heeft zijn gebrek' voor: elke gek heeft zijn dwaasheden, bij uitbreiding: ieder heeft zijn fouten, niemand is volmaakt (Harrebomée, I, 209; Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden

], 9-11, nr. VII; WNT IV, 486).

¹³

In Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt uit 1632 zal Cats dit motto opnieuw gebruiken, maar dan in de laatste regels van het onderschrift bij een prent waarop een gebochelde de bochel van zijn metgezel bespot, terwijl hij vergeet dat hij er zelf een heeft (III, 61, nr. XXII; ADW 1712, I, 628. Vgl. ook Plokker 1984, 171, nr. 66).

¹⁴

plomp : bot

¹⁵

noch : toch (óók in r. 3 en 4)

¹⁶

lijden : verdragen, laten passeren

¹⁷

ter ... ghestelt : Conjuncte participium constructie: hoewel hij niet geschikt is om mee te snijden

¹⁸

schamper : smalend, schimpend

¹⁹

Fop : voornaam, afgeleid van foppen, dus ook: iemand die zich voor de gek laat houden

²⁰

te ... staet : iemands omstandigheden, de manier waarop iemand leeft, na te gaan (vgl. WNT XV, 259 ev.)

²¹

Nadien dat : Daar immers

²²

uw' ... gaet : Letterlijk: uw huis in verval raakt ( WNT XX, 999, 4).

²³

van Augusto : over keizer Augustus, zie noot 12.

²⁴

ghemeen : algemeen

²⁵

schurfte : Vgl. het vermanende spreekwoord 'Gy zijt selfs schurft, ende wilt een ander berechten' in Sartorius, Adagia. Antwerpen 1561, II, VI, nr. 13, (aangehaald in WNT XIV, 1219, II).

²⁶

plichtelinghe : plichtbewust, nauwgezet

²⁷

als : als het ware

²⁸

te schavotteren : Letterlijk: op het schavot te zetten, hier: zwart te maken.

²⁹

bestaen : doen

³⁰

ghelijck ... ghehouden : Verwijzing naar Plinius, vgl. noot 15.

³¹

stichtelijck leven : tot zedelijk voorbeeld strekkende levenswijze

³²

winderighe : opgeblazen, van weinig betekenis

³³

scherpgheneusde kaeckelaers : bedillerige, vitterige praatjesmakers ( WNT IV, 1528, dp). Een, met het oog op de slijpsteen, treffend gekozen epitheton.

³⁴

hem : zich

³⁵

In't ... gaet : In deugdzaamheid belangrijker is dan dat van een ander. Vgl. het citaat van Claudianus in B.5.

³⁶

Romeinen 2:21.

³⁷

plompe : botte, zware

³⁸

roest : roestige (ijzer)

³⁹

efter : echter, toch

⁴⁰

selfs : zelf

⁴¹

leeren : onderwijzen, beleren. Hier zonder vermelding van wat onderwezen wordt, maar Cats past het toe op godsdienstige (en deels morele) aangelegenheden; zie r. 8 en C.2, r. 3 en het proza.

⁴²

ontrent : op

⁴³

seeren : wonden, hier ook: tekortkomingen

⁴⁴

voet : wijze van doen

⁴⁵

meester : Dit kan vele betekenissen hebben, van schoolmeester, doctor in één der wetenschappen tot geneesmeester en heerser. Vgl. WNT IX, 420-430. De prozacommentaar spreekt echter over hen die de last van de gemeente dragen en over de herders van het volk, dus over geestelijken; vgl. ook het motto boven C.3. Clements [Clements, Picta poesis

], 118-119 merkte naar aanleiding van dit gedicht op: 'The harmony between preachment and practice is the final test of wisdom as well as of virtue.'

⁴⁶

eyghen : voor hemzelf bestemd

⁴⁷

eenighe .. timmeren : Zie over de bouw van de ark: Genesis 7.

⁴⁸

als vol zijnde : omdat hij zich verzadigd voelt

⁴⁹

genut : genot

⁵⁰

Middeler tijt : Intussen

⁵¹

reden : rekenschap ( WNT XII, III, 903, I, I, 3)

⁵²

Wel : Goed

⁵³

sonderlinghe : in het bijzonder

⁵⁴

ghemeente : gemeenschap, of: gelovigen; vgl. WNT IV, 1393-1401 en het vervolg

⁵⁵

De oude : De Ouden, nl. de klassieken

⁵⁶

wel dede : er goed aan zou doen

⁵⁷

herder ... volcx : zowel leider, bestuurder van het volk in het algemeen, als geestelijke voor zijn christelijke gemeente ( WNT VI, 597-598). Cats doelt hier op de laatste.

⁵⁸

inde sulcke : in hen, nl. herder ... volcx (r. 13)

⁵⁹

opsiene : opzichte

⁶⁰

haer exempel : hun voorbeeld

⁶¹

selfs : zelf

⁶²

De woorden ... gemoet : Vgl. Mattheus 12:34, 'Want uit de overvloed des harten spreekt de mond.' Zie ook Lucas 6:45. Johan de Brune geeft de uitdrukking: 'De tongh die is den tolck van 't hert' ( Nieuwe wyn in oude le'er-zacken... Middelburg 1636, 469); vgl. verder WNT XVII, I, 964, I, 3; en: 'het hart op de tong hebben' ( WNT VI, 7).

⁶³

'tis ... seydt : Vgl. 1 Johannes 3:18: 'Mijn kinderkens, laat ons niet liefhebben met het woord, noch met de tong, maar met de daad en waarheid.' Vgl. verder Mattheus 7:24; en Lucas 6:7.

⁶⁴

dubbel : buitengewone

⁶⁵

de best : voor de beste. Vgl. 1 Petrus 2:15: 'Want alzo is het de wil van God, dat gij weldoende, de mond stopt aan de onwetendheid der dwaze mensen.'

⁶⁶

Mogelijk een variatie op de zegswijze 'Nemo dat quod non habet' en 'Dare nemo potest, quod non habet' (Niemand geeft (kan geven), wat hij niet heeft), vgl. Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz

, 58; Margalits Margalits, Florilegium proverbiorum

, 136; Walther 7, 533, nr. 36081 en 8, 589, nr. 38652n1.

⁶⁷

Vgl de annotatie bij XIX.C.2, r. 8.

⁶⁸

Plinius verhaalt in Naturalis historia, IV, XII (80) o.a. dat de Scythen in de winterse gebieden van Pannonia woonden: 'ad Pannonica hiberna'. Twee boeken verderop, in VI, XIV (33-34) staat 'Verum Asiae quoque magna portio apposita septentrioni inuria sideris rigens vastas solitudines habet. Ab extremo aquilone ad initium orientis aestivi Scythae sunt' (Maar ook een groot deel van Azië, dat grenst aan het noorden, heeft door de strengheid van zijn koude klimaat, uitgestrekte woestijnen. Van het uiterste noordnoordoosten tot aan het punt waar de zon in de zomer opkomt, wonen de Scythen).

⁶⁹

Het woord esguise is afgeleid van 'aiguiser'.

⁷⁰

De Griekse sofist en retor Zoïlus (285-247) was een scherp beoordelaar van de gedichten van Homerus. Vandaar dat hij wel 'Homeromastix' wordt genoemd (zie o.a. Ovidius en Martialis). Figuurlijk gebruikt men zijn naam voor een kleingeestig en vitterig criticus. Zo ook hier.

⁷¹

Mogelijk een toespeling op Seneca, Epistulae morales, CXVII, 8: 'Qui sapit, sapiens est; qui sapiens est, sapit' (Wie wijs is, is een wijze, wie een wijze is, is wijs); vert. Verhoeven Seneca, Brieven

, 460.

⁷²

Zie voor dit spreekwoord Meurier Meurier, Trésoir

, 122; Proverbia, III, 219 en Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden

, 182, nr. C; met o.a. een verwijzing naar Gruterus. De woordvorm es in r. 3 betekent 'dans les'.

⁷³

Historiae Romanae breviarium ... Antwerpen 1579, I, 5, 11 (in het hoofdstuk over Caesar Octavianus Augustus). In deze ed. valt de zinsnede op doordat die in kapitalen is gedrukt. Zie ook B.5, r. 1-2 waar dit citaat deel uitmaakt van een iets groter geheel.

⁷⁴

Bij Plautus staat 'sumpse enitere', bij Cats se intueri.

⁷⁵

In Epidauros had Aesculapius (de latere god der geneeskunst) een tempel, waar hij in de gestalte van een slang werd vereerd en hij in dromen orakels gaf. Deze slang werd in 292 naar Rome gebracht om de toen heersende pest te bestrijden (zie WDO, 64-65 en 327-328). De slang was het symbool van een scherp gezichtsvermogen. Ook Langius geeft het citaat (680 A).

⁷⁶

Ook deze verwijzing (vgl. B.4.a ) komt uit Sextus Aurelius Victor, Epitome de caesaribus ('De vita et moribus imperatorum Romanorum'), I, 5. Cats splitste zo binnen één embleem zijn bron op: een deel kwam terecht in de prozatekst, een ander kreeg een aparte plaats als citaat.

⁷⁷

De herkomst van het citaat is niet gevonden.

⁷⁸

Vgl. Apuleius, Apologia, LV: 'campus calumniis'.

⁷⁹

Verwijzing naar Plinius, Naturalis historia, XVIII, LXXXI (354): 'Cum aestate vehementius tonuit quam fulsit, ventos ex ea parte denuntiat, contra si minus tonuit, imbrem' (Een donderbui 's zomers, met heviger slagen dan bliksem, voorspelt voor die streken wind, maar een bui met minder donder dan bliksem, kondigt regen aan). Cats ontleent de passage echter niet aan het origineel, maar via Erasmus' Parabolae, waaruit hij tevens de morele overweging die erop volgt, nagenoeg letterlijk overneemt. Waar Cats non sat probae heeft, staat bij Erasmus 'non perinde lucens morum integritate' (niet evenzeer oplichtend door oprechtheid van karakter); wat voor de strekking weinig uitmaakt. Ed. Margolin 1975, 230, r. 144-147; ed. Mynors 1978, 219, r. 27-31. De versie van Erasmus werd ook opgenomen door Langius (1127 A).

⁸⁰

Claudianus, Panegyricus de quarto consulatu honorii augusti (VIII), 300-301.

⁸¹

Plautus, Bacchides, 408-410. Vert. Hemelrijk Plautus, Ezelskomedie

, 28. In het toneelstuk spreekt Philoxenus deze woorden tot de pedagoog Lydus, die moeite heeft zichzelf te bedwingen en wil afgaan op de vrouw die Pistoclerus (Philoxenus' enige zoon) tot verdorvenheid heeft gebracht.

⁸²

Zie ook het motto boven C.1.

⁸³

Mattheus 23:3, nog wel aangegeven in de editie-1618. De zin maakt deel uit van de passage waarin Christus zijn afkeurende oordeel geeft over de handelwijze van de Schriftgeleerden en Farizeeën.

⁸⁴

'Quandoquidem doctrina sine opere non modo nihil lucri, sed etiam detrimentum magnum et condemnationem affert ei, qui cum tanta socordia vitam ordinat suam' (Aangezien onderwijzen maar niet doen hem die zo onverschillig leeft, niet alleen geen enkele winst, maar ook heel veel schade en veroordeling brengt). In: Opera omnia, I-1. Paris 1863, 410 ( PG XLVII). Cats heeft het citaat letterlijk aan Langius (380 B) ontleend.

⁸⁵

Ed. M. Petschenig. Wien etc. 1913, 460, r. 6-8 ( CSEL LXII). Cats, die Augustinus als auteur noemt, heeft ongetwijfeld een fout gemaakt toen hij het citaat overnam uit Langius (679 B). Die vermeldt namelijk: ' Amb. Sup. illud Beati immaculati'.

⁸⁶

Vgl. 'Recte facere speciosius quam dicere est' (Geen woorden maar daden), Walther, 9, 454, nr. 40370.

⁸⁷

Ook wel slijpbak genoemd; vgl. hiervoor Vuylsteke Vuylsteke, Ambacht van den smid

, 133.

⁸⁸

Boek IV, 46. Vert. Haakman Castiglione, Hoveling

, 288. Zie voor zeventiende-eeuwse voorbeelden WNT XIV, 1756 en WNT XXV, 2068.

⁸⁹

Ergo fungar vice cotis acutum
reddere quae ferrum valet, exsors ipsa secandi.

Vert. Schrijvers 1980, 45. Constantijn Huygens zette een puntdicht als volgt in:

De Slijpsteen neffens 't Mess en slijt niet; tegen 't Mess
Gewreven maeckt hy 't scherp. Neel, houdt dit voor een' less [...].

In: Koren-bloemen. Amsterdam 1672, boek XIII, 52, nr. 168.

⁹⁰

Zie voor slijpen in combinatie met een hartstocht als voorwerp (in het werk van Vondel), WNT XIV, 1750, evenals voor de uitdrukking 'op iemand geslepen zijn' voor: er zeer naar verlangen. De voorstelling dat de ogen de pijlen zijn (of uit de ogen de pijlen komen), scherpgeslepen op de wetsteen van de liefde, komt vaker voor. Vgl. bijvoorbeeld het motto van X.A.3.

⁹¹

Vgl. in dit verband het op Prediker 10:10 geïnspireerde embleem 'Usu et cura sapientia crescit' over een slijpsteen, opgenomen in Daniel Cramer, Octoginta emblemata moralia nova. Frankfurt am Main 1630, 172-173, nr. XLIV.

⁹²

Terwijl A.1, r. 1 een mogelijkheid bood om Cupido zijn eigen pijlen te hebben laten wetten (vgl. ook de volgende noot). Alle keren dat Cupido in deze bundel wordt voorgesteld, is hij gevleugeld; op twee ervan ligt zijn pijlkoker in de buurt. Opvallend is het clustertje van prenten waarop hij figureert, alle vooraan in de bundel (zie de nrs. IX, X, XI, XIII). Misschien wilde Cats geen uitbeeldingen van Cupido meer zo ver in zijn boek (vgl. wat hij hierover zegt in zijn 'Voor-reden', r. 96-109).

⁹³

Hollstein XXXIX, 181, nr. 35; in het bijbehorende illustratiedeel: 185, nr. 35. Het Nederlandse onderschrift luidt:

Heyn plomp die alleman mette nues en oor wil grypen,
leert nu hoe datmen kan, dees' esels bot verslypen.

'Esels bot' is dubbelzinnig uitgebeeld. Ook de andere jongetjes in Proteus dragen alledaagse zeventiende-eeuwse kleding (zie embleemprent XXIV en XXVII). In latere edities van de Sinne- en minnebeelden is het jongetje vervangen door de gevleugelde Cupido (zie o.a. 's-Gravenhage 1629; eenzelfde vervanging werd in die uitgave doorgevoerd bij de embleemprenten VIII en XXVII).

Zie voor de scharenslijper die tevergeefs botte (domme) lieden slijpt de grisaille 'Al te bot' van Adriaen van de Venne: Plokker Plokker, Adriaen van der Venne

, 47-48, nr. 10; Van Vaeck Van Vaeck, Adriaen van de Venne

, 108-109; en Van Vaeck 1994, 756-761. Vgl. ook de tongslijper in De Bry, Emblemata secularia ... S.l. [Oppenheim] 1611, 48-49, nr. 5. Het slijpsteen-embleem van Sebastián de Covarrubias Orozco in de Emblemas morales. Madrid 1610, II, nr. 19, handelend over de dorst naar kennis, is noch in woord, noch in beeld in verband te brengen met het embleem van Cats (vgl. Emblemata 1967, 1411).

⁹⁴

Alle de werken. Zwolle 1862. Zie voor deze symboliek van de waaier: Kettering Van der Ketterij, Drawings

, II, o.a. 426 (en 489); 435 (en 508) evenals 454 (en 557).

⁹⁵

Ed. Antwerpen 1686, 114, nr. 8. Citaat op pagina 120. De prent, gestoken door G. Boutatts, is naar een ontwerp van G. Maes. Vgl. Den Elger Den Elger, Zinne-beelden

, 97 'De liefde reinigt'. Zie voor het motto ook het schilderij De scholier van Maarten van Heemskerck (lange tijd toegeschreven aan Jan van Scorel), gedateerd 1531. Op dit paneel houdt de schooljongen een papiertje vast met daarop een opschrift over Gods oneindinge vrijgevigheid: 'O[mnia] dat dominus non habet ergo mi[n]us' (Alles geeft de Heer, Hij heeft er niet minder om). Deze regel, die parallellen kent bij Augustinus en Thomas à Kempis, is waarschijnlijk gebaseerd op een opmerking in Erasmus' Concio de puero Jesu. Zie hierover N. van der Blom, 'De Latijnse teksten van De scholier van Jan van Scorel.' In: Bulletin Museum Boymans 8 (1957), 91-100; en Kunst voor de beeldenstorm. Red. J.P. Filedt Kok e.a. Tent. cat. Amsterdam. 's-Gravenhage 1986, 194-195, cat. nr. 72.