• Emblem Books
  • Heinsius, Quaeris quid sit Amor? (c. 1601)
  • Heinsius, Emblemata amatoria (1607/8)
  • Vaenius, Amorum emblemata (1608)
  • Hooft, Emblemata amatoria (1611)
  • Vaenius, Horatiana emblemata (1612)
  • [anonymous], Cupido's lusthof (1613)
  • Heinsius, Ambacht van Cupido (1613)
  • De Montenay/Roemer Visscher, Emblemes (c. 1615)
  • Vaenius, Amoris divini emblemata (1615)
  • Heinsius, Ambacht van Cupido (1616)
  • [anonymous], Nieuwen ieucht spieghel (1617)
  • Vaenius, Emblemata aliquot selectiora amatoria (1618)
  • Cats, Proteus (partial) (1618)
  • [anonymous], Thronus Cupidinis (1620)
  • Hugo, Pia desideria (1624)
  • Cats, Sinne- en minnebeelden (1627)
  • [anonymous], Typus mundi (1627)
  • [anonymous], Amoris divini et humani antipathia (1628)
  • Van Leuven, Amoris divini et humani antipathia (1629)
  • De Harduwijn, Goddelycke wenschen (1629)
  • Luyken, Duytse lier (1671)
  • Luyken, Jezus en de ziel (1685)
  • Huygen, Beginselen van Gods Koninkrijk (1689)
  • [anonymous], Emblemata amatoria (1690)
  • De la Feuille, Devises et emblemes (1691)
  • Den Elger, Zinne-beelden der liefde (1703)
  • Hoogstraten, Zegepraal der goddelyke liefde (1709)
  • Suderman, De godlievende ziel (1724)
• Search
  • Global Search
  • Browse Pictorial Motives
• Compare
  • Two Distinct Emblem Books
• Bibliography
  • List of Authors/Editors
  • Items by Title/Author/Year
• Project
  • Project Info
  • Editorial Procedures and Techniques
  • Help

Fugat, non capit. [30]

Back to top ↑

176 ↓

Haec Galatea apud Ovid. 13. Metam.
Acis erat Fauno nymphaque Simethide cretus,
Magna quidem patrisque sui matrisque voluptas,
Nostra tamen maior ...
Hunc ego, me cyclops nullo cum fine petebat;
Nec, si quaesieris odium cyclopis, amorve
Acidis in nobis fuerit praestantius, edam:
Par in utrumque fuit.

177 ↓

Hy jaeght, maer laes! verjaeght.

Noyt cond' ic gunstig woort van Rosemont gewinnen,
Tot Floor, een rechte kluts, haer eens bestont te minnen, ^{1 2 3}
Die stont haer geensins aen, haer moeder niet-te-min
Gaf aen den bloet gehoor, ooc tegen haren sin: ^{4 5}
Doen wast de rechte tijt om op mijn stuck te letten, ⁶
't Wilt dat een ander joegh viel in mijn eyghen netten;
Siet, Floor is hier het fret, mijn lief het schou conijn: ⁷
Sy wenscht te zijn gevat, om niet gevat te zijn.

Fugat, non capit.

Dum cava lustra subit viverra, cuniculus, hostem
Ut fugiat, celeri deserit antra pede:
Morderi metuens laqueis se tradit habendum.
Saepe, labor socio quod negat, arte feres.
Anxia virgo fugit, cum rusticus instat amator;
Et fruitur praeda, cui magis apta manus.
Vicisti, sis capta licet, lepidissima rerum,
Nam fuit in votis, ne capiare, capi.

Tel bat les buissons, qui ne prend les oisillons.

Margot fuit Coridon, qui tasche de la prendre,
Mais elle, par despit, a Thirsis se va rendre:
La proye fuit de l'un, a l'autre prend la retz.
Voyla! un sot amant ne sert que de furet.

I hunt, and toyle, I chase alway,
And ever others catch the prey.

No favoure at my Sweet-hartes hande, I coulde obtayne, god wott.
Untill a rusticke clowne beganne to woe my love as hott
As I had done: Whom shee disdaynde, and could him not abyde,
But from him fled, to hyde her head, when ever shee him spyde.
Then was the tyme for mee to learne, my businesse how to guyde,
That deare that others chased, then came and downe sate by my syde.
When clownes assay to woe thy love, then never feare the same,
A clowne the ferrit is which huntes, when others gett the game.

178 ↓

Soeckers van kunsten, vinders des bedelsacx. ⁸

Of schoon het gau Furet gaet woelen inder aerden, ⁹
Een, die maer sat en keec, die comt het wilt aenvaerden; ¹⁰
De blaser alchimist haelt wonder aen den dagh, ¹¹
Dat yemant van het volck ten nutte dienen mach;
Maer hy is sonder vangh, en sijn bestoven keucken, ^{12 13}
Al rooctse jaren langh, en geeft maer vijse reucken: ¹⁴
De man verstooct sijn broeck het wijf haer beste keurs, ¹⁵
Een ander heeft de baet, en hy de leghe beurs.

179 ↓

Artium tristis ianua.

Dum cogit viverra feras exire latebris,
Mox aliquis praedam, qui nihil egit, habet.
Ingenio penetras imae per viscera terrae,
Dum male quaerendo, chymice, perdis opes;
Multa quidem nobis non contemnenda dedisti,
At, miser, hoc nunquam, quod tibi quaeris, habes:
Igne licet caleat, caret, ah! nidore culina,
Pyxida tu vacuam, caetera vulgus habet.

D'invention neuve, point de gain a qui la treuve.

Que sert croupir par tous entrailles de la terre,
Et faire tous les jours aux mineraux la guerre?
Ou rien ne trouveras, ou n'auras point de gain;
Un autre a le profit, & tu la vuide main.

Mart. Delrio. Disquis. Mag. lib. 1. cap. 5.
Artem chymicam, quae medicinae adminiculatur, sane laudo, & veneror, ut phisiologiae foetum praestantissimum: inventricem auri potabilis: spiritus enim subtilissimos ex metallis plantis, gemmisque educens, quo subtiliora hoc puriora, & quo puriora, hoc efficaciora remedia praebet, &c. Interea tamen haec ars non convenit nisi opulentissimis: multi enim hac arte depauperantur, & in causa sunt ut uxores & liberi cogantur indigno quaestu se sustentare, idque vel ipsi chymici scriptores testantur: nam Geber; non ergo, inquit, haec scientia egenti & pauperi convenit, sed potius est illis inimica.

ARTIUM TRISTIS IANUA.
Sic vos non vobis fertis aratra boves,

Et reliqui eiusdem sententiae versiculi in vulgus chymicorum non inepte dici poterunt, si ea, quae ex officina istius artis indies prodeunt, consideremus. Ea vero sitne chrysopoeia, id est, ad aurum faciendum efficax, Item anne exemplis probari possit vere aliquando hac arte aurum factum esse, nec ne, non est nostri instituti hic inquirere. haec si quis velit consulat auctorem mag. Disq. Lib. 1. cap. 5. Illud tantum hic dicam, chymicos quidem multa egregia, humanoque generi plane utilia incidenter, & veluti aliud agentes, in usum mortalium protulisse, plurimos tamen eorum, non modo nihil ex arte ista compendii fecisse, sed omnibus exhaustos prope cladibus, omnium egenos facultates suas in fumo, situ, ac pulvere, misere absumpsisse; idque ipsi alchymiae autores & fautores, Geber, Lullus, & alii satis indicant, cum suos monent ne animis destituantur, quoties oleum & operam perdidisse sese non raro animadvertunt; sed ex integro philosophari incipiant, (ita isti studium chymicum satis superbe tanquam per excellentiam, nuncupant.) Quid dicam? frustra sapit, qui sibi non sapit.

Indienmen recht wil insien watter daghelijcx uyt de smisse ¹⁶ der alcumisten voortkomt, men sal aen de selve dese veerskens van Virgilius ¹⁷ wel moghen toepassen.

Dat het schaepjen wolle gheeft,

Dat de by' om honich sweeft,

Dat den os uyt ploeghen gaet,

Komt niet tot der dieren baet.

Ick en wil hier niet treden inde bemerckinge ¹⁸ of dese konste waerachtig gout kan voortbrengen, dan ¹⁹ niet: andere hebben daer van wijt en breet geschreven. Dit wil ic hier alleenlijck aenwysen, dat wel waer is, dat de alcumisten wel veel nutte dingen, als int voorby gaen, hebben ontdect: maer de nutticheyt daer van komt de vinders der selver minst te passe, alsoo meest al wat by henlieden gevonden is, de vinders so diere heeft ghekost, dat vele van henlieden in stof, roock, en stanck haer middelen verblasen ²⁰ hebbende, eyntelijck totte uyterste armoede zijn komen te vervallen, ende door het onnoodighe te soecken, het noodige quijt geworden zijnde, hebben alsoo vrouwen en kinderen naeckt en bloot of op den dijck, of voor het gasthuys ²¹ henen ghestelt. ²²

180 ↓

PSALM. 39. 7.
Sy vergaderen ende en weten niet wie het krijghen sal. ²³

Wat lust het menigh mensch met handen ende voeten
Hier in dit aerden hol, gelijc een mol te wroeten? ^{24 25}
Het gaet hem als het fret, hy woelt sijn leven langh
En siet, ey lieve, siet; een ander heeft den vangh: ²⁶
Den loon van sijn gewoel, en van sijn angstigh slaven
Is maer een oude slet, om in te zijn begraven. ²⁷
Rijst hooger, weerde ziel, en vry al verder siet; ²⁸
Dat u geluckigh maeckt is hier beneden niet.

181 ↓

Quod capis, alter habet.

Ecquid adhuc atris caput abdis, homuncio, lustris?
Ecquid adhuc vili pectora condis humo?
Tu viverra tuis, tu mente manuque laboras,
Et mox qui praeda gaudeat, alter erit:
Alter erit; qui vina cadis depromat avitis,
Vah! dabitur cineri trita lacerna tuo.
Si sapis, ergo putri tandem caput exere terra;
Quaeque rapi nequeant praemia, disce sequi.

ECCLES. 4. 17.
Mon ?il ne voyt jamais assez de richesses, & ne pense point pour qui travaille ie & prive ma personne de bien?

A quoy te sert, mortel, par avarice, & rage,
Par peine, par labeur de consumer ton age?
Ne vois tu pas qu'aux tiens ne sers que de furet?
La peine est seule a toy, un autre a le banquet.

LUC. 12.
Stulte, hac nocte anima repetetur a te, quae autem parasti, cuius erunt?
De imperatore Severo memoriae proditum est: eum, cum sensim mortem sibi imminere sensisset, linteum, in quo tumulandus erat per castra conto levatum circumferri & per praeconem edici iussisse; En! ex amplissimis regni opibus, quod unicum Severus imperator secum auferet.

QUOD CAPIS, ALTER HABET.

O Curas hominum! O quantum est in rebus inane!

Hic tametsi liberis orbus, censum tamen alieno haeredi nutrire non desinit: iste, cum diu parce vixerit, opibusque familiae congerendis aevum consumpserit, quot filios, totidem cadaver exspectantes vultures circum sese habens, tandem exspectato fine supremum diem claudit, ac personato fletu nudus in terram abditur. Saladinus, qui Syriam, Aegyptum, ac Africae bonam partem subegit, vicinus morti, in cogitationem hanc serio descendisse dicitur, ac proinde suprema voluntate voluisse, pro omni pompa funebri, tunicam tantum interiorem in hasta sublimem offerri, cum acclamatione: Unum hoc ex domitore orientis restare. Est sane, est, inquit Eccle. 5. 12. alia infirmitas pessima, quam vidi sub sole, divitiae conservatae in malum domini sui: pereunt enim in afflictione pessima. Sicut egressus est nudus de utero matris suae, sic revertetur, & nihil auferet secum de labore suo. Quid ergo prodest ei, quod laboravit in ventum, cunctis diebus vitae sua? Cognovi, inquit idem cap. 3. 12. quod non esset melius, quam laetari & bene facere in omni vita, hoc enim donum est Dei.

Ach! hoe ydel zijn de sorghen,
Die den armen mensch verworgen, ^{29 30}

Den desen, al hoewel sonder kinderen, en laet niet af schatten te versamelen voor een erfgenaem, die hy niet en kent. Den ghenen, ³¹ kinderen hebbende, mitsgaders ³² langhe en veel voor de selve hebbende gesorcht, en heeft menichmael, voor al sijn sorghen, gheen andere vergeldinge, als de sorge van syne kinderen, duchtende ³³ dat hy te lange leven sal: werdende dagelijcx vande selve ³⁴ niet anders besien, dan gelijck een stervende ghedierte, ³⁵ van ³⁶ een gragen giervoghel: tot dat hy ten laetsten, met ghemaeckte ende uytgheperste tranen, naeckt in het diepte der aerden neder wert gelaten. Saladijn ³⁷ die Syrien, Aegypten, ende een groot deel van Africa t'onder heeft gebracht, gevoelende sijn tijdt daer te zijn, na dat hy sich selfs ernstelijck in dese bedenckinghe hadde ghegheven, ³⁸ heeft eyndelijck by uyterste wille bevolen, datmen voor de bare in plaetse van pronck-kleederen, prachtighe wapenen, ofte andere lijckcieringhe, alleenlijck sijn hemdenrock, aen een lance ghehecht, soude omdragen: met een by-roep; ³⁹ van de overwinner van oosten, is dit maer alleen overich. Dat is een boose plaghe, ⁴⁰ seydt Salomon, die ick sach onder der sonnen: Rijckdom bewaert tot schade, diens, die hem heeft: want den rijcken komt om met grooten jammer. ⁴¹ Ghelijck hy naeckt van sijns moeders lijf ghekomen is, soo vaert hy weder henen. Wat helpet dat hy in den wint ghearbeyt heeft? alle sijn leefdaghe heeft hy in duystere ghegeten, &c. ⁴² Ick mercke, seyt den selven, ⁴³ datter niet beter en is als wel doen en vrolijck zijn.

Back to top ↑

Facsimile Images

176

177

178

179

180

181

Back to top ↑

Comments

Zoals ook bij enkele andere emblemen in de Sinne- en minnebeelden het geval is, blijkt Cats zich hier op een embleem van Joachim Camerarius te hebben geïnspireerd. Onder het motto 'Undique insidiae' (Altijd dreigt er gevaar) jaagt in de bundel Symbolorum et emblematum ex animalibus quadrupedibus een man met behulp van een fret aan een lijn op konijnen; zijn buit ligt op de voorgrond

Afbeelding 30.1

. In het onderschrift stelt Camerarius de retorische vraag: Wie kan hopen dat hij veilig is voor hinderlagen? ⁵⁷

Sprekend over de konijnen die de wortels van planten opeten op en rondom Iberia, beschrijft Strabo reeds in zijn Geographica hoe men destijds een oplossing voor dit probleem vond: 'Zij maken gebruik van speciaal gefokte Libische fretten die ze muilkorven en in de holen loslaten. De fretten krabben met hun klauwen alle konijnen die ze gevangen hebben naar buiten, of anders dwingen ze de konijnen naar buiten te vluchten waar mannen, die zich hebben opgesteld voor het gat, ze vangen als ze uit hun holen gedreven worden.' ⁵⁸ Ook Plinius vermeldt de bijzondere populariteit van de fret bij de konijnejacht. Met het woord fretteren wordt het jagen met deze dieren aangeduid; de periode september tot het einde van februari beschouwt men hiervoor als de beste tijd, vooral bij triest weer omdat de meeste konijnen zich dan in hun holen bevinden. ⁵⁹

In zijn eerste toepassing vergelijkt Cats de drie partijen van de jacht, degene die jaagt, de prooi en de ontvanger van de buit met een situatie binnen de vrijerij. Een minnaar, die meer dan eens is afgewezen, kan zijn beminde toch nog krijgen wanneer zijn boerse rivaal -een dommige sul die weliswaar in de smaak valt bij de moeder- het angstig geworden meisje opjaagt en haar bij zijn concurrent-minnaar in de armen speelt. ⁶⁰

Vervolgens verschuift het perspectief naar de alchemie. Die kunst mag dan wel nuttige zaken opdiepen, maar terwijl anderen er voordeel uit halen, blijft de zoeker zelf berooid achter. Cats uit hier kritiek op de geldverslindende bezigheden die de alchemist inclusief zijn gezin tot de armoede brengen.

De laatste uitleg heeft betrekking op de mens die zich, vol zorgen, uitslooft om voordeel na te jagen. Hij zou zich moeten realiseren dat een dergelijke jacht naar aardse zaken zinloos is; anderen gaan op de buit zitten azen en aan het eind van het leven valt er toch niets mee te nemen. De werkelijke, dat wil zeggen onvergankelijke, beloningen zijn immers niet hier maar elders te vinden. Een waardige geest richt zich daarom ook op het hogere. ⁶¹

Cats stond met zijn oordeel over de alchemie niet alleen. Ook in de prentkunst werden de desastreuze gevolgen van de werkzaamheden van de alchemist weergegeven. Van omstreeks 1558-1559 is de door Pieter Bruegel de Oude ontworpen voorstelling De alchemist, waarschijnlijk door Philips Galle gegraveerd. In een wanordelijk vertrek is de alchemist, een man met een verwarde haardos, bezig met het verwarmen van een smeltkroes. Zijn vrouw bemerkt dat haar opgehouden hand, hoe ze haar beurs ook schudt, leeg blijft en hun kinderen treffen een lege provisiekast aan. De toekomstige staat van het gezin is weergegeven in een doorkijk waar de alchemist met vrouw en kinderen in het armenhuis belandt. De prent bevat verder een woordspeling op zijn professie: de kopregel boven een boek dat een man zit te bestuderen, luidt 'Alghe mist'. ⁶²

Onder het motto 'Paupertatem alius fugit, ast hic advocat ipsam' (De één vlucht voor de armoede, maar de ander roept haar op) verwerkte Theodor de Bry ditzelfde thema in zijn Emblemata secularia uit 1611

Afbeelding 30.2

. De prent (naar een ontwerp van Maerten de Vos) en de Duitse, Franse en Nederlandse bijschriften geven ook precies die strekking weer die Cats aan het alchemistenbedrijf zou verbinden. Het derde onderschrift luidt:

Van den Alcomist.
Den Alcomist, seer veel verquist, aen goet en tyt
Ghelt, goet, en schat, heeft hy ghehat, maer ist nu quyt.
Hy vint int vier, gans niet een sier, dan syn bederven
In d'eynde dan, moet hy arm Man, int gasthuys sterven. ⁶³

Verrassend in verband met de tweede duiding van Cats, is dezelfde combinatie die Steffan Michelspracher kort daarvoor had gegeven van het fretteren en de alchemie. Op één van de vier illustraties in de Cabala, Spiegel der Kunst und Natur: in Alchymia laat de derde gravure, getiteld 'Coniunctio', de zeven treden van de initiatie zien die de adept dient te beklimmen

Afbeelding 30.3

. Daartoe moet hij kennis hebben van de Materia Prima, het volgende axioma indachtig: 'Bezoek het binnenste van de aarde en door te destilleren zul je de verborgen, ware medicinale steen vinden.' ⁶⁴ Zoals het konijn gefretteerd moet worden, moet de alchemist op zoek naar de Materia Prima. De jacht met de fret dient in deze, in 1616 verschenen Cabala, te worden opgevat als een symbool van het zoeken naar de oerstof van de steen, ook wel vitriool genoemd, waarbij de geblinddoekte man op de voorgrond de onwetende verbeeldt. ⁶⁵

Het thema van de frettenjacht werd vaker uitgebeeld. Het komt voor in dertiende-eeuwse bestiaria, en bijvoorbeeld op het tapijt Boeren die met fretten op konijnen jagen (Glasgow, Burrell Collection) dat mogelijk is vervaardigd in het atelier van Pasquier Grenier te Tournai (ca. 1450-1475). Hier is een voorbereiding voor een konijnejacht voorgesteld. De fretten worden uit hun kooitjes gehaald en een pin wordt gewet. Intussen leggen jagers netten over de holen en houden ze de honden in bedwang. Ook het Roi-Modushandschrift uit de eerste helft van de vijftiende eeuw (Berlijn, Kupferstichkabinett) toont in een miniatuur hoe een jager de techniek succesvol aanwendt om de konijnen te vangen

Afbeelding 30.4

. ⁶⁶

Het verhaal over de begrafenis van Saladinus dat Cats aanhaalt, werd verbeeld in Le miroir qui ne flate point van Jean Puget de la Serre

Afbeelding 30.5

. In de banderolle op de prent staat: 'Le Grand Saladin Dompteur de Lasie et monarque de Lorient, n'emporte dans le tombeau que cete chemise que vous voyes apres tant de victoires', en eronder: 'Saladini, Dompteur de lasie faict crier a Son de trompe au milieu de Son Armee quil n'emportoit en mourant q'une Chemise pour Recompense de Toutes Ses Victoires.' Cornelis Galle II (1615-1678) graveerde de prent naar een ontwerp van Nicolaes van der Horst (1587-1646). ⁶⁷

Back to top ↑

Notes

¹

Floor : Floris, ook: sukkel ( WNT III, II en III, 4573)

²

een rechte kluts : een echte sul

³

bestont te : waagde

⁴

Gaf ... gehoor : liet de sukkel binnen; zij sprak dus haar goedkeuring over hem uit

⁵

ooc ... sin : ook al was het tegen haar (Rosemonts) zin; of: waarmee zij niet ingenomen was

⁶

stuck : zaak

⁷

schou : schuw. Ripa noemt het konijn bij de uitbeelding van de Schuchterheid (1644, 65b).

⁸

kunsten : kunstigheden, kennis (hier: van de alchemie). Gruterus geeft de uitdrukking 'Een zoeker der kunst, een vinder des brootsax'. Citaat: WNT XXI, 759, met hierbij tevens een achttiende-eeuwse verwijzing naar de alchemisten.

⁹

het gau Furet : de vlugge fret

¹⁰

sat en keec : zat te kijken. Dit verwijst naar de man op de prent.

¹¹

blaser alchimist : de alchemist die met blaasbalgen werkt. Zie voor vele voorbeelden van alchemisten in hun laboratoria o.a. Van Lennep [Van Lennep, Alchemie], m.n. hoofdstuk V.

¹²

vangh : vangst, vondst

¹³

bestoven keucken : stoffige werkplaats

¹⁴

vijse : vieze. Een vuile reuk kleeft ook aan Ripa's personificatie van de Onwetendheid (1644, 371a).

¹⁵

keurs : rok

¹⁶

smisse : smidse, werkplaats

¹⁷

Virgilius : Zie noot 7.

¹⁸

bemerckinge : discussie

¹⁹

dan : of

²⁰

verblasen : woordspeling: door blazen (met de blaasbalg) verkwisten (wegblazen)

²¹

gasthuys : armenhuis

²²

op den dijck [...] ghestelt : aan de dijk gezet, dakloos gemaakt

²³

Psalm 39:7, Men brengt bijeen zonder te weten wie het zal verkrijgen.

²⁴

Hier ... hol : Hier op aarde (vgl. hier beneden, r. 8)

²⁵

mol : De wroetende, blinde, mol als beeld voor de mens komt vaker voor. Zo sluit Johan de Brune aan bij Cats wanneer hij schrijft: 'Ellendighe pieren en blinde mollen! die gheen hemel en kennen.' ( Bancket-werck van goede gedachten. Middelburg 1657, 1, 448; vgl. ook WNT IX, 1015). Bij Ripa is de mol voorgesteld om de personificatie van 'Blindheid van het verstand' te verduidelijken (1644, 65a). Adriaen Poirters volgde deze plaats bij Cats na. Zie: Rombauts [Rombauts, Leven en werken Poirters], 192.

²⁶

vangh : vangst, buit

²⁷

slet : lap. Een verwijzing naar de verhalen in C.4, en C.5 - C.6.

²⁸

vry al : heel wat

²⁹

verworgen : benauwen

³⁰

Ach ... verworgen : Mogelijk een verwijzing naar Job 7:15-16.

³¹

Den desen [...] Den ghenen : De een ... de ander

³²

mitsgaders : bovendien

³³

duchtende : die bang zijn

³⁴

vande selve : Nl. syne kinderen, r. 7.

³⁵

ghedierte : dier

³⁶

van : door

³⁷

Saladijn : Zie noot 15.

³⁸

na dat ... ghegheven : nadat hij hierover serieus had nagedacht

³⁹

met een by-roep : onder het roepen van de woorden

⁴⁰

boose plaghe : verderfelijk kwaad (vgl. WNT III, I, 480, c)

⁴¹

met grooten jammer : uitermate ellendig

⁴²

Dat ... #amp;c. : Prediker 5:12-16.

⁴³

den selven : Salomo, nl. in Prediker 3:12-13.

⁴⁴

Vgl. 'Fugat, non fugit', volgens Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz, 102 het devies van Centorbi.

⁴⁵

De betekenis gaat in de richting van: Ook al sla je op de struiken, dan betekent dat nog niet dat je de vogeltjes kunt pakken. Meurier Meurier, Trésoir, 204; Proverbia I, 253; Littré Littré, Dictionnaire -1883, I, 438; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, I, 188 o.v.n. Rabelais; Dejardin Dejardin, Dictionnaire -1892, I, 114, nr. 423: 'Il a battu les buissons et un autre a pris les oiseaux' met als toelichting dat de één alle moeite doet, terwijl de ander het voordeel heeft. Later citeert Cats de regel nogmaals en voegt er als Nederlandse gezegdes aan toe: 'Hij en heeft het nestjen niet die het weet, maer die het rooft', en: 'D'een klopt op de haege, maer d'ander krijgt de vogels'. Spiegel 1632, I, 59, nr. XIX; vgl. tevens Spiegel 1632, II, 74. In ADW 1712 resp. I, 506 en 590.

⁴⁶

De nereïde Galatea beminde de herder Acis. Zijn medeminnaar, de cycloop Polyphemus, verpletterde hem door middel van een rotsblok.

⁴⁷

Of: Kunsten (trucjes) leiden tot droefheid?

⁴⁸

Ed. Mainz 1603, 49 C, onder het hoofdstuk 'Ars aurifactoria, quam Alchimicam nuncupant, ad quam magiae speciem sit referenda' (Tot welke soort magie de kunst van het goud maken, die men Alchemie noemt, gerekend moet worden). In Leuven wijdde de jezuïet Delrio (1551-1608) de studenten in in de geheimen van de magie. De Disquisitionum, waarvan verschillende jaartallen worden opgegeven (o.a. 1593 en 1599), is zijn beroemdste werk. Delrio's boek over de tovenarij beleefde meer dan twintig herdrukken en was verantwoordelijk voor het opflakkeren van de heksenwaanideeën en daarmee voor de heksenvervolging in heel Europa. De auteur staat tevens te boek als protestantenhater. Zie K. Baschwitz, Heksen en heksenprocessen. Tweede druk. Amsterdam 1981, 132, 153-154, 335; en Van Lennep Van Lennep, Alchemie, 364. Cats verwees ook naar dit werk van Delrio in Het Spaens heydinnetje. Zie ed. Vieu-Kuik Cats, Spaens Heydinnetje 1980, 101.

⁴⁹

Geber was een belangrijke figuur in de geschiedenis van de middeleeuwse alchemie. Men heeft lange tijd gedacht dat hij identiek was met de arabische alchemist Jabir ibn Haiyan, op wiens geschriften Geber zich inspireerde. Vgl. E. Darmstädter, Die Alchemie des Geber, übersetzt und erklärt. Berlin 1922; De Jong 1965, 24 en 131; en Van Lennep Van Lennep, Alchemie.

Cats verwijst met zijn opmerking naar Gebers invloedrijke Summa perfectionis, dat samen met diens overige werk werd opgenomen in De alchemia (Strasbourg 1529 en Nürnberg 1541). In het hoofdstuk 'De impedimentis huius operis extrorsum artifici supervenientibus a casibus et fortuna' (De belemmeringen van deze arbeid, die de kunstenaar van buitenaf overkomen vanwege het lot en de fortuin), VI, 61va-62ra brengt Geber deze kwestie ter sprake: 'Hi tamen ultra paupertatem depressi ex dispensationis indigentia hoc tamen excellentissimum magisterium coguntur postponere [...]. Expedit ergo similiter temperatum et parcum ad iram esse, ne subito propter ire impetum iam incepta dissipet et destruat. Similiter et pecuniam suam custodiat, ne presumptis eam vane distribuat, ut si forte artem non invenerit consumetur in miseria depaupertatus et desperatione [...]. Non igitur hec scientia bene convenit pauperi vel indigenti, sed potius est ei inimica et adversaria. (But when these men have been pushed down beyond poverty, they are forced to set this very excellent magistry aside, out of indigence [...]. It is important also that he have a good temper and be little given to anger, lest due to the fury of his wrath, he demolish and destroy his work just begun. Let him likewise preserve his money, lest he distribute it vainly on the basis of premises with the result that if he does not require the art, he be destroyed, paupered, in misery and desperation [...]. For this science does not well suit a pauper or indigent, but is to the contrary inimical and opposed to him).' Zie ed. Newman Geber, Summa perfectionis, resp. 260-261, r. 42-44; 264, r. 37-41; 266, r. 14-15; de vertaling op p. 638-640.

⁵⁰

Deze vergiliaanse spreuk (vgl. Eclogae, I, 6-10) kent een aantal variaties en heeft een lange traditie. Zie hiervoor Walther, 4, 1043, nr. 29560.

⁵¹

Vergilius, Aeneis, I, 599: 'Omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos.' Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 15: 'Uitgeput door alle gevaren [...] van alles verstoken.'

⁵²

Zie voor het spreekwoord 'Oleum et operam perdidi', o.m. Plautus, Poenulus, 332 en Walther, 3, 574, nr. 19768.

⁵³

Vgl. de volgende regels uit Gebers Summa perfectionis, VI, 61vb: 'Et ipsum similiter necessarium est constantis voluntatis in opere fore [...]. Oportet etiam ipsum sedulum operi usque ad ipsius consummationem insistere ut non opus detruncatum dimittat, quia nec scientiam nec proficuum ex opere diminuto acquiret sed potius desperationem (It is necessary also that he be of constant will in work [...]. It is also important that the practitioner busily keep at his work until the conclusion of it, so that he does not let loose a mangled product. For he will acquire neither knowledge nor profit from an incomplete work, but rather desperation).' Ed. Newman Geber, Summa perfectionis, resp. 262-263, r. 22-23, en 28-31; de vertaling op 638-639.

De Spanjaard Raymundus Lullus of Lullius (1232/1235-1316) bestreed in vele teksten de operatieve alchemie, maar gaf in een geschrift uit 1272 wel het bestaan van de transmutatie toe. Volgens hem bestond het goud, dat hij als oorsprong van alle kwalen zag, vooral in de verbeelding van de alchemist, die hij een 'fantasticus' noemde. De invloed van Lullus' logisch-wiskundige symboliek op de alchemie (de Ars magna ) kan echter niet worden ontkend. Aan Lullus werden de Opera chemica (1470) toegeschreven. Zie over hem en zijn geschriften, waaronder verder Liber, qui codicillus, seu vade mecum inscribitur, in quo fontes alchimicae artis et reconditioris philosophiae traduntur. Köln 1563: [J.B. Haréau], 'Raimond Lulle, eremite.' In: Histoire littéraire de la France, XXIX, Paris 1885, 1-386, en 631-632; De Jong Jong, Michel Maire’s Atalanta fugiens, 135; en Van Lennep Van Lennep, Alchemie, i.h.b. 18, 45, 78-84, 180, 320-321, 374-375 en de daar vermelde literatuur. De aanduiding filosofie komt herhaaldelijk terug in zowel de titels als (de voorwoorden van) de alchemistische boeken zelf.

⁵⁴

Vgl. Publilius Syrus, Sententiae, 51: 'Nisi per te sapias, frustra sapientem audias' (Als je niet voor jezelf wijs bent, word je voor niets een wijze genoemd). Ed. Friedrich Syrus, Sententiae, 62, nr. 51; zie ook Walther 3, 169, nr. 16943.

⁵⁵

Vgl. Horatius, Ode, I, XXXVII, 5-6: 'Antehac nefas depromere Caecubum cellis avitis' (Vroeger was het goddeloos geweest Caecubische wijn uit voorvaderlijke vaten te halen).

⁵⁶

Het begin van citaat wijkt iets af van de Vulgaat: 'Stulte, hac nocte anima tuam repetunt.' Volgens Polus 1686, IV, kolom 1018 heeft Piscator hier 'tua repetitur'. Verder geeft Cats, vlak na elkaar, twee keer een nagenoeg identiek verhaal - vgl. dat over Saladinus in C.5 en C.6. Met Severus kan zijn bedoeld (het verhaal is niet gevonden): Lucius Septimus Severus, romeins keizer van 193-211, die volgens Herodianus bij zijn dood vele schatten naliet ( De geschiedenis van het keizerschap na Marcus, III, 15, 2-3). Vgl. PRE II A, 1940-2002; en WDO 2711-2713. Wellicht gaat het om een vermenging van verhalen.

⁵⁷

Ed. Nürnberg 1595, 90, nr. LXXXII. Het bijschrift luidt:

Protrahit abstrusis mustela cuniculum ab antris,
Et quis se tutum speret ab insidiis?

De fret trekt het konijn uit onderaardse gangen,
en wie kan hopen dat hij veilig is voor hinderlagen?

⁵⁸

Geographica, III, II, 6 (144): 'Κα? δ? κα? γαλ?ς ?γρ?ας, [...] ?ς φιμ?σαντες παρι?σιν ε?ς τ?ς ?π?ς α? δ' ?ξ?λκουσιν ?ξω το?ς ?νυξιν, ?ς ?ν καταλ?βωσιν, ? φε?γειν ?ναγκ?ζουσιν ε?ς τ?ν ?πιφ?νειαν, ?κπεσ?ντας δ? ϑηρε?ουσιν ο? ?φεστ?τες.'

⁵⁹

Plinius, Historia naturalis, VIII, LXXXI, 218: 'Magna propter venatum eum viverris gratia est: iniciunt eas in specus qui sunt multifores in terra (unde et nomen animali) atque ita eiectos superne capiunt' (De fret is bijzonder populair voor de konijnejacht: men laat de fretten in de holen met een aantal uitgangen die de konijnen in de grond hebben gegraven (hiervan is hun naam afgeleid) en vangt vervolgens de konijnen wanneer ze naar buiten gedreven worden). Vgl. ook Gesners Thierbuch ... 1563, CLIr.

De fretten moeten tam en gedresseerd zijn, en om te voorkomen dat ze het konijn zelf pakken, worden ze van te voren goed gevoerd, krijgen ze een muilkorf om en (of) een halsband met belletjes. Uitgebreid over het fretteren: H. von Kondratowicz, Das Frettchen, seine Haltung und Verwendung zur Jagd. Neudamm etc. 1941; K. Herter, Itisse und Frettchen. Wittenberg 1959, 107-109 en afb. 51-52 (Die neue Brehm-Bücherei). Vgl. verder WNT III, II en III, 4675-4676, evenals de praktische werken vermeld in J. Thiébaud, Bibliographie des ouvrages français sur la chasse. Paris 1974. Voor ideeën over de jacht in de zeventiende eeuw: J.H. Dam, Het jachtbedrijf in Nederland en West-Europa. Zutphen [1953], 273-275; S.A. Sullivan, The Dutch gamepiece. Totowa 1984, 'Hunting and Dutch society', 33-45; en Portretten van echt en trouw 1986, 261-264, noot 7.

⁶⁰

Vgl. voor 'De haas jagen' als eufemisme voor het liefdesspel: Tot lering en vermaak 1976, 76-79, cat. nr. 13. In het Franse gedicht dragen de vrijers herdersnamen. Van de Venne vergelijkt in de Belacchende werelt uit 1635 in een amoureuze context een vrijster met een fret. En al eerder gebeurde dit in de Vier nieuwe tafel-speelen uit 1608:

Nu sal mijn Fret
In Duyn te bet, t'Conynen hol verstooren,
Wellekoom schoon lief
tot mijn gerief
heb ick u uytvercoren.

Geciteerd naar Van Vaeck Van Vaeck, Adriaen van de Venne, 72 en 723 (noot 6).

⁶¹

Vgl. voor deze moralisatie de ets 'De konijnejacht' van Pieter Bruegel, gekoppeld aan het spreekwoord 'Die twee hazen najaagt, vangt er gemeenlijk geen'. Hierover: P.P. Fehl, 'Peculiarities in the relation of text and image in two prints by Peter Bruegel: "The rabbit hunt" and "Fides".' In: North Carolina Museum of art bulletin 9 (1970), 24-35, i.h.b. 26-29, en vgl. ook Vaenius, Amorum emblemata 1608, 25 . Zie voor deze symboliek bovendien Martinus Koning, Lexicon hieroglyphicum 1722-1727, III, 316. Verachting van de rijkdommen en ijdelheid van de wereld, en gerichtheid op hemelse zaken, beschrijft Ripa Ripa, Iconologia, 35b en 523b.

⁶²

Vgl. voor de woordspeling ook embleem XXXII.B.1, r. 8. Klein 1963, 171-173, nr. 38 merkte in dit verband op: 'Deceptions and disappointments inherent in alchemy were exposed by various moralistic and iconoclastic writers of Bruegel's time and shortly before' (172). Maar satires op de alchemie vindt men al aan het eind van de veertiende eeuw. Zo verhaalt de knecht in Geoffrey Chaucers Canterbury tales (ca. 1390) in de vertelling van de kanunnik en zijn knecht (The Canon's Yeoman's tale):

'k Ben van die gladde kunst naakt thuis gekomen
Want tot mijn leste stuiver is me ontnomen.

In: De vertellingen van de pelgrims naar Kantelberg. Vert. A.J. Barnouw. Haarlem 1933, III, 195, r. 732-733. Zie ook Florentius Schoonhovius, Emblemata partim moralia partim etiam civilia. Gouda 1618, 145-146, nr. XLVIII ('In alcumistas'), en voor andere voorbeelden uit de Europese literatuur en beeldende kunst: De Jong 1965, 13-14; Van Lennep Van Lennep, Alchemie, 350; Die Sprache der Bilder 1978, 150-153, cat. nr. 35; en Masters 1984, 133-134, cat. nr. 3.

⁶³

Ed. [Oppenheim] 1611, nr. 53; al vroeger in de ed. Frankfurt am Main 1596, nr. 32. Een nagenoeg identieke gravure, eveneens naar De Vos en met hetzelfde motto, werd gestoken door de Vlaming P. Cool. Zie Hollstein IV, 225, nr. 5; en Van Lennep Van Lennep, Alchemie, 360 en afb. 82.

⁶⁴

Ed. Augsburg 1616. 'Visita Interiora Terrae Rectificandoque Invenies Occultum Lapidem Verum Medicinalem.' Zie Klossowski de Rola 1988, 52-58, afb. 21; het citaat op 58. Vgl. verder Van Lennep Van Lennep, Alchemie, afb. 80. In de ed. Leipzig 1704, waaruit de afbeelding afkomstig is, zijn de illustraties aan het eind ingeplakt; deze is nr. 3.

⁶⁵

Dat de adept het konijn zou moeten nabootsen, zoals Van Lennep 1984, 174 stelt, lijkt mij een onjuiste interpretatie. Zie voor de thema's die in de zeventiende eeuw vaak met het konijn worden verbonden, zoals angst, overvloed, lust en amoureuze dwaasheid: Royalton Kisch Royalton-Kisch, Adriaen van de Venne, 188-190, nrs. 24-25.

⁶⁶

Roi-Modushandschrift, inv. nr. 78 C 6, fol. 58r. Zie voor de bestiaria: George en Yapp George, Naming of the beasts, 64. Twee tapijten die deel uitmaken van dezelfde reeks en waarop de jacht en de er op volgende picknick zijn afgebeeld, hangen in San Francisco en Parijs. Zie The Burrell Collection. Red. J.J. Norwich e.a. Seventh imprint. London etc. 1990, 105, inv. nr. 46/56; evenals E. Moses, 'A gothic tapestry in the M.H. de Young Museum.' In: Pacific art review 1, nrs. 3-4 (1941), 24-30. Middeleeuwse voorbeelden van het gebruik van fretten en netten bij de haze- en konijnevangst in: W.A. Baillie-Grohman, 'Fifteenth century sporting dogs.' In: The connoisseur. An illustrated magazine for collectors 9, may-august (1904), 41, afb. nr. V (Gaston Phoebus); Lindner Lidner, Geschichte des deutschen Weidwerks -1940, II, 380-381, en Tafel 50a-b en 52b; twee vrouwen die succesvol fretteren in: K. Lindner, Queen Mary's psalter. Hamburg etc. 1966, Tafel 19 (Die Jagd in der Kunst). Voor het toepassen van netten in de klassieke tijd: D.B. Hull, Hounds and hunting in ancient Greece. Chicago etc. 1964, 12-14 en 72-73.

⁶⁷

Ed. Brussel 1632, tegenover pagina 79. Ook opgenomen in J. Puget de la Serre, De spiegel, die niet vleid. Vert. J.H. Glazemaker. Amsterdam 1655, tegenover pagina 72. Vgl. verder Hollstein VII, 67, nr. 157 en IX, 147, nr. 16.