← Content: Previous

Amor elegantiae pater. [52]


beeld052

Back to top ↑
308 ↓
PHOEDRUS APUD PLATON.
Nec ullus adeo ignavus est quem amor non inflammet ad virtutem divinumque reddat; ut par viro fortissimo evadat; nam quod Homerus vim furoremque a Deo quibusdam heroibus inspiratum, ait, hoc amor amantibus efficit.

PHILIP. BEROAL.
Venuste Plautinus senex amorem Deum mundiciantem appellat; eumque nitidis coloribus ait antecellere: Da mihi hominem incultum, ab amore cultissimus efficietur; da rusticanum, ab amore fiet ingeniosus: denique segnities omnis somnus lethargicus, marcor, squallor, incuria, ex amoris contubernio eliminatur.

Memini me legere lepidam descriptionem amantis Dominae suae propinquantis, quam ex Gallico quodam auctore hic adscribere visum.
Celuy, dit il qui voit de loing venir celle qu'il ayme, il redresse le collet de sa chemise, agence le bonnet sur la teste, retrouche ses moustaches, redresse son manteau sur les espaules, se leve sur la pointe de ses pieds, monstre un visage ioyeux, & semble qu'il se renouvelle de tout, pour se rendre agreable aux yeus de sa dame.

309 ↓
Lieven doet leven. 1
Ic lach als in het graf, ick was als doot geschreven, 2
Eer my u soon en son, o Venus, had genaect; 3 4 5
Sijn vleugels gaf u soon, u son gaf my het leven, 6 7
Dies ben ick van een romp een levend dier gemaect: 8 9
Ick, die verholen was, ben dapper opgesteken, 10 11
Ick, die int duyster lagh, vliegh om het helder licht;
Ick, die geen dier geleeck, ben geestig opgestreken; 12 13
Siet! wat al wonders doet een lodderlijck gesicht.

Amor elegantiae, pater.
Truncus iners aeruca iacet, vivumque cadaver:
Ut tamen hanc phoebi calfacit igne iubar,
Apparet niveae mox papilionis imago,
Et coeli, volucris iam nova, carpit iter.
Barbarus excolitur, facies nitet altera rerum,
Ut gelidum flammis cor tepefecit amor.
Ergo dioneae pectus rude trade magistrae,
Et fieri si vis ingeniosus, ama.

Cœur sans flame, corps sans ame.
I'estois un troncq n'ayant ni mouvement, ni vie,
Me voila! tout gaillart, par les yeus de m'amie.
Petit fils de Venus, ton feu m'a faict joli,
Jamais au vrai amant le c?ur est endormi.

Love, causeth mirth, Ioy, and delight
And love revives the spiritlesse wight.
Like dead in grave I lay, of liffe berefte, O Venus bright,
Untill your Sonne, and Sunne revyvde, & made mee stand upright.
My winges your Sonne did give, your Sunne restord'e my liffe forlorne,
And so of a dead stock was I a lively Creature borne.
I who was but a drowsie droane, now trickt and trymd'e am I,
I who in darkenesse late was lod'gde, abroad i'th' light now flie,
I, that of late crept like a worme, now lifted to the skye:
Loe, al these wonders doe proceede from one glance of her eye.

310 ↓
Komt niet tot yet, 't is elcx verdriet. 14
So haest de vuyle rups verlaet haer oude vellen, 15
Soo vliegtse door het huys, en gaet de menschen quellen,
Sy wint haer in het bont, of in een sijden cleet, 16
En doet tot aller tijt aen alle menschen leet. 17
Als yemant uyt den dreck ter eeren wert verheven, 18
Die weyt dan al te breet; een yeder dient te beven, 19
Hy pocht, hy graut, hy straft, hy spreect met groot gebiet, 20
Van klein tot groot gemaeckt, is alle mans verdriet.

311 ↓
Stultitiam patiuntur opes.
Quae nigris aeruca diu fuit obsita pannis,
Ecce! novae formam papilionis habet:
Qui prandebat olus vili modo vermis in horto,
Atria nunc regum per laqueata volat;
Infestaque dapes, funaliaque ipsa lacessit,
Inque togis procerum sordida blatta cubat.
Ex humili fortuna iocans quem tollit in altum,
Omnibus elata fronte molestus abit.

Il n'est orgueil, que de pauvre enrichy.
Ce papillon estant n'a guere un ver de terre
Aux vestemens royaux se maintenant enserre.
Jamais ne trouverez un si facheux humeur,
Que d'un petit galant monté en grand honneur.
CLAUD.
Asperius nihil est humili, cum surgit in altum.

SENECA.
Fortuna nimis quem fovet, stultum facit:

STULTITIAM PATIUNTUR OPES.
De Bucephalo Alexandri magni equo memoriae proditum est, eum, cum nudus esset, equisonem, nihil reluctando, admittere solitum; regiis vero phaleris ornatum, neminem, nisi regem ipsum, ferre voluisse: in reliquos saeviisse. eodem modo plurimos hominum affici, prudentiores notant. Plerumque videas foelicitatis ac moderationis dividuum contubernium esse, ait Valer. Difficilius est reperire virum, qui bona pulchre ferat, quam qui mala: illa enim luxuriam & impotentiam multis, haec vero moderationem adferunt, ait Xenophon. pauci, qui multum vini ferant: pauciores qui, dulci fortuna ebrii, non labantur. Magnae foelicitatis est, inquit Curtius, a foelicitate non vinci. Da mihi circumspectum virum, tamen inter multa obsequia fortunae, non satis cauta mortalitas. Novi ego duos, quorum alter mendicum in famulum, alter ancillam in uxorem sibi assumpserat, ut memoria scilicet beneficii magis obsequentes experiretur: falsus est. Ille, quod proprium mendicorum est, ventro curato, nihil curabat: illa, protinus fit foeta truculentior ursa, at miser ille dum
Ancillam voluit ducere, duxit heram

Een landt (seydt Salomon Prover. 30. 21.) wert 21 door driederley saken onrustich; ende het vierde en kan't niet verdragen: een knecht wanneer hy coninck werdt, een sot wanneer hy broodts te sat werdt, &c. Een boose vrouwe wanneer die ten echte ghenomen werdt, een dienstmaecht wanneer die haer vrouwen erfghenaem werdt.
Men schrijft van Bucephalo, het peert van Alexander de groote, dat het, alst slecht 22 en ongheciert uyt den stal quam, de stal-knechten toeliet op hem te klimmen: maer als het selve met het conincklijck cieraedt kostelijck omhanghen was, en mochter niemandt ontrent 23 komen, als de coninck selfs. 24
25
Dusdanighe is den aert by-naest van alle menschen: arm zijnde, zijn sy kleyn in haer ooghen, maer soo haest sy wat beter vermoghen, werden sy als onverdraechelijck, ende en willen haer slechte 26 vrienden niet kennen.
Ick hebbe wel eer twee luyden ghekent, den eenen nam eenen bedelaer van de strate, ende stelde hem over sijn saken: den anderen troude sijn meyssen, 27 beyde om ghewillighen ende nederighen dienst van hun te trecken.
Wat wasset? de bedelaer synen buyck besorcht 28 hebbende, liet voorts fiolen sorghen, 29 ende soo haest hem de kruymen begosten te steecken, 30 speelde dapperlijck de beest. 31 Het meyssen des nachts de vrouwe zijnde, en wilde voor al des daeghs het jonghwijf 32 niet wesen: en steldet soo aen dat de goeden man sijn hooft kloude. 33
Soo yemant brengt een sloir 34 ter eer,
Sy speelt de juffvrou 35 al te seer.
Soo qualijck konnen gheluck en maticheydt te samen woonen.

312 ↓
OPENB. 21. 5.
Siet! ick maket al nieu.
Een romp, geen dier gelijck, een maecsel sonder wesen
Is tot het schoon verwelf des hemels opgeresen;
En dat maer in het stof, maer in het duyster lach,
Heeft nu geen ander vreugt als inden hellen dagh.
Op, mijn gedachten, op: die na den hemel stijgen,
Die moeten over-al een ander wesen crijgen:
Wel aen dan, weerde ziel, verlaet den ouden mensch,
Dat is mijn eenigh wit, dat is mijn hertsen wensch.

313 ↓
Ecce! nova omnia.
Truncus iners Aeruca fuit, nunc alba volucris
Ambrosium coeli carpere gaudet iter:
Antea vermis erat, mutatio quanta, videtis;
Corporis antiqui portio nulla manet.
Vestis, opes, habitus, convivia, foedera, mores,
Lingua, sodalitium, gaudia, luctus, amor,
Omnia sunt mutanda viris, quibus entheus ardor,
Terrenae decet hos faecis habere nihil.

2. CORINT. 5.
Soyez nouvelle creature.
Ce papillon n'avoit jadis façon de beste,
Mais monstre maintenant des aisles, pieds, & teste,
Comme animal formé, dressant son vol en haut.
Changer toi, o Chrestien, de tout en tout il faut.
2. CORINTH. 5. 17.
Si quis fit in Christo, nova sit creatura, vetera transierunt, ecce! nova facta sunt omnia.

EPHES. 4. 21.
Despouillez le vieil homme, quant a la conversation precedente, & soyez renouvellés en l'esprit, revestus du nouvel homme.

ECCE! NOVA OMNIA.
Viri pii, dum hominis Christiani excellentiam describunt, non hominem tantum a bestia differre asserunt, quantum homo spiritualis a carnali. Id si verum est, quid mirum si scriptura, & eiusdem administri indies tantopere nos admoneant, ut hominem istum veterem, totum & integrum, cum omnibus attributis, ac qualitatibus exuamus? Proiicite a vobis omnes praevaricationes vestras (inquit Ezech. cap. 18. 33.) & facite vobis cor novum & spiritum novum. Serpentes, cum senectutem exuunt, cutem integram deglubere, memoriae proditum est; adeo ut exuvias viator conspiciens, integrum sese serpentem videre existimet; idem sane in nostri renovatione exigit Deus. Difficile ac durum id esse, quis non fateatur? At sane regnum coelorum vim patitur (ait Salvator) & violenti rapiunt istud. Tria tantummodo vestimentorum genera sunt piis, aut in veste nigra iis lugendum, aut in rubra persecutio toleranda, aut in nivea triumphus agendus. Nihil referre putemus, cuius coloris sint vestes, quas hic gerimus, dummodo tandem veste nivea conspicui, in aeternum cum Christo gaudeamus. Annue summe Deus.

Eenighe Godsalighe mannen, beschryvende de sonderlinghe 36 uytnementheydt van een recht Christen, verklaren datter niet soo grooten onderscheydt en is tusschen een beest, ende een mensche; alsser is tusschen onsen verdorven aert, en een recht christelijck ende vernieut ghemoedt. Het welcke alsoo zijnde, soo en isset niet te verwonderen dat wy dagelijcx soo ernstelijck werden aenghemaent, door de ghene die ons Godes woordt uytdeelen, 37 om dien ouden mensche, met synen gheheelen aert en eyghenschappen, gantsch en al te verlegghen. 38 Doet van u alle overtredinghe (seydt de propheet Ezechiel, 39 cap. 18. 33.) daer ghy mede overtreden hebt, maeckt u een nieu herte, ende eenen nieuwen gheest. Men houdt 40 dat de slanghen, nu veroudt zijnde, 41 haer huyt geheel ende al uyt trecken, in voeghen dat een reysende man 42 het verworpen vel in sijnen wegh siende ligghen, niet beter en weet, of hy en siet een gheheele slanghe. 43 In ghelijcker voeghen 44 diende onse oude huyt gantsch ende al afghestroopt, ende de vernieuwinghe in al ons doen en laten inghevoert te zijn. Dat het selve gantsch beswaerlijck 45 is, weten wy alle: maer het rijcke der hemelen wert ingenomen by de gheweldighe. 46 'tIs met de ware Christgeloovige also ghestelt, datse ofte rouwe moeten dragen, in een swart kleet: ofte vervolginghe lijden in een root kleet: ofte verheerlijckt staen in een wit kleet. Wat leytter aen 47 hoedanich ons kleet hier zy, als ons maer hier naermaels mach ghewerden 48 die witte kleedinghe, duerende inder eeuwicheyt? 49 Daer toe ons helpe de eeuwighe ende eenighe Godt, door synen lieven sone Iesum Christum in eeuwicheyt ghepresen. Amen.

314 ↓
OP ’T SELVE BEELT, EEN ANDEREN SIN.
DANIEL. 12. 2.
Die onder der aerden ligghen en slapen, sullen opwaken.
Als ons beschijnen sal die grooten dach des Heeren,
Den boosen tot verdriet, de vromen t'sijner eeren,
Dan sal het vanden slaep al worden opgewect,
Dat in het duyster graf te voren lagh gestrect;
Dat maer een worrem scheen in dit ellendich leven.
Sal stijgen inde lucht, en inder hoochte sweven;
God Vader, God de Soon, en God de reyne Geest,
Maect tegen desen dagh ons herten onbevreest.

Aeternitas!
Cum suprema dies rutilo grassabitur igni,
Perque solum sparget fulmina, perque salum;
Protinus erumpet gelido pia turba sepulchro,
Et tolletur humo, quod modo vermis erat:
Hic, cui squallor iners, cui pallor in ore sedebat,
Veste micans nivea conspiciendus erit.
Alma dies optanda bonis, metuenda profanis,
O ades, & parvum suscipe Christe gregem.

IOB. 19. 25.
Dans ma chair je verray mon Dieu.
Bien que je sois enclos en ceste sepulture,
Un jour m'esveillera; car ceste mort ne dure:
Un jour m'eslevera en haut de ces bas lieux,
Des aisles me donnant pour m'en voler aux cieux.

315 ↓
AETERNUS NON ERIT SOPOR.IOHAN. 5. 28.
Nolite mirari hoc quia venit hora, in qua omnes qui in monumentis sunt audient vocem filii Dei, & procedent, qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae: qui autem mala, in resurrectionem iudicii.

AUGUST. IN SACH.
Resurgent sanctorum corpora sine ullo vitio, sine ulla deformitate, sine ulla corruptione, in quibus quanta facilitas, quanta foelicitas erit!

SCHONAEUS EX D. HYERONIMO.
Seu vigilo intentus studiis, seu dormio; semper
Iudicis aeterni nostras tuba personat aures.

Back to top ↑

Facsimile Images


308

309

310

311

312

313

314

315

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Van Es Van Es, Zedekundig vermaan, 44-47.
  2. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 23.
  3. Du Mortier Mortier, Handschoen in de huwelijkssymboliek, 195.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A butterfly leaving the chrysalis

Back to top ↑

Comments

Een vlinder maakt een volledige gedaanteverwisseling door: de larf verlaat het ei en wordt rups; de rupsen spinnen zich in poppen en in dit omhulsel, de cocon, veranderen ze van gedaante om uiteindelijk als vlinder ( imago ) te voorschijn te komen. De embleemprent toont het moment waarop de vlinder door de cocon heen is gebroken en voor het eerst zijn vleugels opricht. Wanneer de huid van de pop openbarst, komt de kop altijd als eerste naar buiten. 80
De amoureuze duiding handelt over de levenbrengende kracht van de liefde: de gedaantewisseling van de vlinder verzinnebeeldt de moreel verheffende werking die uitgaat van de activiteiten van Venus en haar zoon. De warmte van de liefde bewerkstelligt dat wat eerst praktisch dood was of leek, glansrijk terugkeert en zich opheft. Wie voor haar uitstraling ontvankelijk is, zal niet alleen gesterkt worden en zich hervinden, maar tevens uitblinken in welgemanierdheid.
Een min of meer vergelijkbare prent, waarop eveneens een zich ontpoppende vlinder te zien, had Joachim Camerarius al in zijn Symbolorum et emblematum ex volatilibus et insectis uit 1596 opgenomen

Afbeelding 52.1
. Hij gaf er echter, onder het motto 'Purus ut erumpam' (Om er zuiver uit te komen), een andere erotische uitleg aan. Het bijschrift stelt dat pas wanneer de lichamelijke begeerten zijn overwonnen, men werkelijk vrij kan zijn:
Verbreek, jongens, de verborgen boeien van de wellust;
dan zal jullie hart vrij zijn van de aanspraken ervan. 81
Vervolgens maakt Cats van de (anonieme) vlinder een kleermot met als gevolg dat de interpretatie een geheel andere kant op gaat. Nu staat de rups, die zich ontpopt als een schadelijke motvlinder, namelijk voor een parvenu die zich aanmatigend gedraagt. Naar aanleiding van deze vorm van zich verheffen brengt Cats de onaangename, afkeurenswaardige, hoogmoed ter sprake. De aaneengeregen uitspraken van 'verstandige mannen' benadrukken nog eens dat het de mens siert bij voorspoed bescheiden en matig te blijven.
In de derde en laatste toepassing komt tot uitdrukking hoe groot de wens van de ziel is om de oude mens te verlaten en zich in alle opzichten te vernieuwen, om het aardse slijk en alle wereldse vergankelijkheden achter zich te laten en de goddelijke weg naar de hemel op te gaan, overeenkomstig Kolossensen 3:9, 'Omdat gij uitgedaan hebt de oude mens met zijn werken.' Deze duiding hoeft geenszins te verwonderen, want binnen de christelijke traditie is de vlinder vanouds het symbool voor de verlossing en herrijzenis van de ziel. De kerkvader Basilius bracht dit in zijn Homiliae in Hexeameron ('De volatibus et aquaticis') beeldend onder woorden: 'Wat zeggen jullie, die Paulus niet vertrouwen inzake de verandering bij de opstanding? [...]. Zo gaat ook over de Indische hoorntjesdragende zijdeworm het verhaal dat hij eerst verandert in een bladrups en daarna een vlinder wordt. Hij blijft echter niet in die gedaante, maar kiest het luchtruim met openstaande, wijde, vleugels. Wanneer jullie, vrouwen, dus hun produkten aan elkaar zitten te binden, ik bedoel die draden die de Chinezen jullie sturen om er zachte kleding van te maken, en denken aan de gedaanteverwisseling van dit levend wezen, moeten jullie een duidelijke notie van de opstanding hebben en niet twijfelen aan de verandering die Paulus aan allen verkondigt.' 82
Op één van de tekeningen van de Vlaamse kunstenaar Joris Hoefnagel (1542-1600) fladderen twee vlinders die als zinnebeelden van de verloste ziel opgevat kunnen worden, met erboven de tekst:
Zo bent u, zoon van God, door uw milde regendruppels,
Voor het menselijk geslacht de roem, het leven en het heil.
Vaak wordt de vlinder als tegenovergestelde van de rups beschouwd: zij dient dan om de hemelse vrijheid en de verlossing tegenover de aardse gebondenheid, de zonde en de slechtheid te beklemtonen. 83 Eenzelfde verwerking gaf ook de jezuïet Henricus Engelgrave in zijn in het midden van de zeventiende eeuw uitgegeven Lux evangelica

Afbeelding 52.2
. Hij betitelde de vlinder als 'Resurrectionis typum'. 84
Deze vorm van onthechting en wedergeboorte maakt een wezenlijk onderdeel uit van het calvinisme: 'Calvijn leert dat de naar haar wezen onsterfelijke ziel des mensen in de dood niet ondergaat en ook niet slaapt, maar dat zij, voorzover zij door Christus wedergeboren is, reeds hemelse vreugde geniet in de verwachting van de opstanding des vleses, welke haar de volkomen zaligheid zal brengen [...]. In Christus voltrekt zich bij Calvijn een wending van de dood naar het leven. Door Hem krijgen wij deel aan de nieuwe schepping, wordt Gods beeld in ons hersteld, ontvangen wij het eeuwige leven.' 85 In de laatste, uitbreidende, bijschriften van het embleem wordt God verzocht bijstand te verlenen bij het streven de vernieuwing te verwezenlijken, zodat de vrome christen onbevreesd naar de jongste dag uit kan zien, hij vleugels zal krijgen en triomferend uit zijn graf zal herrijzen.
Cats lijkt zich in zijn karakteriseringen van de vlinder te hebben gebaseerd op enkele -klassieke- gedachten over het zich ontpoppende insect, zoals onder meer beschreven door Aristoteles, Plinius en Marcus Hieronymus Vida. De eerste omschrijft de stadia in De historia animalium als volgt: 'Vlinders, zoals zij worden genoemd, ontstaan uit rupsen die leven op planten met groene bladen, voornamelijk op de rhaphanos, welke sommige mensen krambe [kool] noemen: in eerste instantie zijn deze schepselen kleiner dan een gierstkorrel, daarna groeien ze uit tot een kleine larve en vervolgens, in drie dagen, tot kleine vlinders; daarna, na nog wat gegroeid te zijn, veranderen ze hun vorm; dan spreekt men van een chrysalis [pop]. Ze hebben een harde huid [...]. Ze zitten vast door middel van spinneweb-achtige verbindingen [...]. Na korte tijd barst het omhulsel open en vliegen de gevleugelde schepselen die wij vlinders noemen eruit.' 86
Ulisse Aldrovandi (1522-1605) wordt dikwijls geciteerd als grondlegger van de entomologie, vanwege zijn in 1602 verschenen De animalibus insectis libri septem. Ook geheel aan insecten gewijd is het aan Thomas Mouffet toegeschreven Insectorum sive minimorum animalium theatrum uit 1634. Het boek bevat meer dan twintig herkenbare Europese dagvlinders. Op één van de illustraties bij de ontwikkeling van de rups is te zien hoe weinig gedetailleerd de verschillende stadia, inclusief het uitvliegen, werden uitgebeeld

Afbeelding 52.3
. 87
Omdat de grootte van de vlinder niet goed is in te schatten, valt moeilijk uit te maken welke soort Van de Venne heeft weergegeven. Het insekt heeft bovendien een eigenaardige, onnatuurlijke, kop. De bedoelde soort zal eerder een nachtvlinder dan een dagvlinder zijn, want er zijn nauwelijks gevlekte dagvlinders die op deze manier uit een cocon komen. Het gaat hier dan ook eerder om een fantasiedier dan om een specifieke vlinder. 88 Evenals dat met enkele andere prenten het geval is, kan men hier constateren dat Cats en Van de Venne de lezer geen natuurgetrouwe fauna en flora hebben willen presenteren. 89
Een directe navolging van Cats, zo lijkt het, is opgenomen in Imago primi saeculi Societatis Iesu, waarvan Adriaen Poirters een verkorte vertaling maakte, getiteld Afbeeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu. Beide bundels verschenen in 1640 te Antwerpen. Met name het sterk gelijkend blad waarop de cocon ligt evenals het landschapje met de rechthoekige toren doen een ontlening aan de Sinne- en minnebeelden vermoeden

Afbeelding 52.4
. 90
De grote ijver van de zijderups bracht Johan de Brune ertoe deze in zijn Emblemata te koppelen aan de niet te stoppen zucht naar geleerdheid. In zijn, vergeleken met Cats dus geheel andere, toepassing stelde hij dat zoals de zijderups zichzelf verstrikt in zijn draad, zij die naar geleerdheid jagen zich uitteren om eer te behalen

Afbeelding 52.5
. 91
Cats gaat in zijn embleem aan dit stadium van het uitteren van de rups voorbij: voor hem vormt de vlinder die naar hogere sferen vliegt de apotheose van het embleem, en daarmee van de gehele bundel. Met dit slotaccoord sluit hij aan bij vroegere embleemverzamelingen, die meer dan eens in het laatste embleem verwijzen naar de dood. Maar zoals de dood hier wordt beschouwd, reikt haar betekenis verder: Cats gebruikt het beeld van de vernieuwing die het dier doormaakt immers als -beproefd- symbool voor de christelijke hoop op de eeuwige verlossing. 92

Back to top ↑

Notes

1
Liefhebben brengt tot leven.
2
als doot geschreven : ten dode opgeschreven
3
u soon : uw zoon, Cupido
4
Venus : Cats denkt hier kennelijk zowel aan Venus als godin der liefde (vgl. het motto) als aan haar oorspronkelijke rol als godin van de lente en de tuinbouw, en daarmee van de herlevende natuur; vgl. Van Es [Van Es, Zedekundig vermaan], 47 en het openingsembleem van P.C. Hoofts Emblemata amatoria waar de godin als genetrix optreedt.
5
had genaect : was genaderd, of: had benaderd
6
gaf u soon : gaf uw zoon mij
7
u son : uw (zonne)warmte
8
Dies : aldus
9
romp : levenloos lichaam
10
verholen : verborgen
11
ben dapper opgesteken : heb mij verheven, krachtig vertoond. Vgl. ook het devies 'Amor addidit' in Jacob Typotius' Symbola divina et humana ... (Praga 1601-1603, III, 154) waar de verheffende kracht van de liefde wordt uitgebeeld door een schildpad met vleugels.
12
geestig opgestreken : verrassend verrezen; of: opgesierd, in verband met de stippels op de vleugels
13
lodderlijck gesicht : aanminnig uiterlijk
14
Als iemand van geringe afkomst vrij snel -en niet altijd door eigen verdienste- vooruitkomt in de wereld, wordt hij vaak verwaand. Zie over dit spreekwoord Stoett, 1634 en WNT IX, 1945. In plaats van elcx komt eveneens 'allemans' voor; vgl. ook r. 8.
15
vuyle rups : lelijke rups. Cats doelt hier op de larf van de motvlinder.
16
wint haer : nestelt zich
17
Men vreest verschillende soorten motten ( Tineidae ) omdat ze hun eieren niet alleen in graan maar ook in stoffen leggen. Zie voor de kleermot ( Tinea pellionella of bisselliella ), waar Cats het over heeft, onder meer Plinius, Naturalis historia, XI, XLI (117-118); en M. Chinery, Nieuwe insektengids. Baarn 1988, 125. Vgl. ook de commentaar.
18
dreck : slijk. Sprekend over de Goedertierenheid formuleert Ripa deze gedachte in gelijke bewoordingen (1644, 181b; vgl. ook 110a).
19
Die ... breet : laat hij zich al te overmatig gelden, snijdt hij ongelofelijk op
20
gebiet : machtsvertoon, of: op gebiedende toon
21
Een landt ... werdt : Spreuken 30:21-23, 'Om drie dingen ontroert zich de aarde, ja, om vier, die zij niet dragen kan: om een knecht, als hij regeert; en een dwaas, als hij van brood verzadigd is; om een hatelijke vrouw, als zij getrouwd wordt; en een dienstmaagd, als zij erfgenaam is van haar vrouw.'
22
slecht : onopgetuigd
23
ontrent : in de buurt
24
selfs : zelf
25
Men ... selfs : Zie over het paard Bucephalus, noot 16. Adriaen Poirters volgde Cats op deze plaats na. Zie Rombauts [Rombauts, Leven en werken Poirters], 199-200.
26
haer slechte : hun gewone, arme
27
meyssen : dienstmeisje (het Latijn heeft hier slavin)
28
besorcht : voorzien van voedsel
29
liet ... sorghen : maakte zich vervolgens nergens meer druk om. In deze uitdrukking duidt fiool niet op een bloem of muziekinstrument, maar op een fles ('fioler' is pimpelen). De uitdrukking wil dus eigenlijk zeggen: dat alle zorg of droefheid wordt overgegeven aan de fles. Zie WNT III, II en III, 4493; en Stoett, 566.
30
hem ... steecken : de broodkruimels hem begonnen te steken. Uitdrukking voor: hij kon de weelde niet meer verdragen, hij werd overmoedg ( WNT VIII, I, 405; Harrebom#eacute;e, I, 94; en Stoett, 369).
31
speelde ... beest : hing hij flink de beest uit
32
jonghwijf : (onvolwassen) hulpje in de huishouding
33
sijn hooft kloude : van zorg en spijt het hoofd krabde, met de handen in het haar zat
34
sloir : sloofje, meid
35
speelt de juffvrou : hangt de dame uit
36
sonderlinghe : bijzondere
37
de ghene... uytdeelen : de predikanten (priesters en pastoors)
38
te verlegghen : af te leggen
39
Ezechiel : Zie noot 24. Het woord doet voor 'werpet' (Deux-aesbijbel) kan een eigen variant van Cats zijn. Wellicht was doen in de zin van 'weg doen' een hem meer in het gehoor liggende bewoording. Vgl. bijvoorbeeld Psalm 103:12.
40
houdt : meent
41
nu veroudt zijnde : wanneer ze er oud (en rimpelig) uit gaan zien
42
een reysende man : een man die op reis is, een voorbijganger
43
Men ... slanghe : Zie noot 25.
44
In ghelijcker voeghen : Op dezelfde manier
45
beswaerlijck : moeilijk
46
gheweldighe : geweldenaars. Citaat uit Mattheus 11:12.
47
Wat leytter aen : Wat maakt het uit
48
ghewerden : ten deel vallen
49
'tIs ... eeuwicheyt : Zie noot 27.
50
Of: Liefde verwekt levensstijl. Misschien speelt hier Cicero's 'cum summa elegantia atque integritate vivere' (leven met de grootste verfijning en integriteit) mee; vgl. Pro Sulla, XXVIII, 79.
51
De inzet van de versregel gaat terug op Ovidius, Amores, III, VII, 15; in de vertaling van Nagelkerken , 99: 'Ik lag daar als een machteloze stronk, als pop, als ballast'. Cats gebruikt consequent de vorm aeruca in plaats van eruca (urica of uruca). Vgl. voor deze woordvorm voor de kool- of bladrups: Columella, Rei rustica, XI, III, 63; en Plinius, Naturalis historia, XI, XXXVII (112); XVII, XXXVII (229) en XIX, LVII (177). Voor de laatste vervelling zoekt de rups een plek om te verpoppen -sommige soorten doen dat aan een plant. Tot die tijd heeft de rups een taaie huid die bijna niet kan rekken. Het is het onbeweeglijke stadium van de cocon, die op een enkele zenuwtrekking na, levenloos lijkt. Zie hierover ook de verwijzingen naar Aristoteles en Plinius in de commentaar.
52
Een vlinder kan binnen twintig minuten uitkomen: het insect wacht tot de vleugels goed hard zijn voordat het begint te vliegen; al na ongeveer een uur kan het de lucht in.
53
Bij Homerus ( Ilias, V, 370) is Aphrodite een dochter van Zeus en Dione; ze werd zelf ook wel Dione genoemd ( WDO, 874). Vgl. in dit verband Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 439, sprekend over de klassieke voorstellingen van de vlinder: 'Die deutlichen Figuren von Nachtfaltern verschwinden jetzt und statt der Symbolik von Sterben und Auferstehung, auf welche die psysische Metamorphose des Tieres von selber führen mußte, tritt vielmehr die Beziehung auf Aphrodite und Eros [...] in den Vordergrund [...].'
54
Vgl. Ovidius, Ars amatoria, II, 107b: 'Ut ameris amabilis esto' (Om bemind te worden moet je beminnelijk zijn); aangehaald onder L.A.4.c.
55
Ook gegeven in Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 36. In: ADW 1712, I, 560.
56
Vert. Loenen Plato, Symposium, 31. De woorden zijn afkomstig uit de rede van Phaedrus, vandaar Cats' aanduiding boven het citaat. Ook aangehaald door Langius (96 B). De verwijzing naar Homerus betreft Ilias, X, 482 of XV, 262. Eén van de motto's bij Vaenius luidt 'Virtutis radix amor', en ook hij voegde er een citaat uit Plato bij; in een ander embleem liet hij Cupido en Hercules hand in hand gaan ( Amorum emblemata 1608, 32 en ( 52 ).
57
Opgenomen in: Orationes prelectiones praefationes ... Paris 1505, fol. Vverso. Het citaat wordt ook aangehaald in Langius (98 A). Beroaldus en Langius hebben niet coloribus maar 'nitoribus' wat voor de betekenis niets hoeft uit te maken. Verder schuift Cats wat met de zinsdelen. Het citaat uit Beroaldus dat hij onder XLI.A.4 geeft, komt uit dezelfde oratie en vormt bij Langius één geheel met het onderhavige. De verwijzing naar de boer in het citaat doet denken aan het verhaal van Chimon en Ifigenia in Boccaccio's Decamerone (giornata quinta, novella prima).
58
Mundiciantem zou men op kunnen vatten als een woordspeling met 'mundus' (wereld) en 'munditia' (elegantie). In de voorafgaande regel staat zowel bij Beroaldus als bij Langius: 'Hic Deus a nobis omnem rusticiantem amolitur, omnis elegantiae, omnuiumque munditiarum pater est' (Deze God laat elke boersheid bij ons verdwijnen en is de vader van alles wat verfijnd en smaakvol is). Vgl. eveneens het motto boven A.2.
Beroaldus zou hier kunnen doelen op de Griekse filosoof Plotinus (204-270), grondlegger van het neoplatonisme in Rome. Plotinus begon pas te schrijven toen hij vijftig was (vgl. senex in het citaat). Zijn geschriften zijn verzameld in de Enneaden. Een precieze plaats is niet gevonden, maar het dichtst in de buurt komt boek VI, 8, 15, 1: 'Verder is hij [= de vader van vormend beginsel] zelf voorwerp van liefde en wel liefde voor zichzelf, daar hij niet op andere wijze mooi is dan van zichzelf en in zichzelf.' Plotinus zegt niet dat God door kleuren uitblinkt, wel dat Hij uitblinkt, en glans is of luister (V, 8, 4, 8 evenals V, 9, 1, 18). In: Plotinus, Enneaden. Porphyrius, Over het leven van Plotinus en de indeling van zijn traktaten. Vert. R. Ferwerda. Baarn etc. 1984, 858 (citaat), 607 en 619. Met dank aan R. Ferwerda te Ede.
Andere mogelijkheden zijn dat met senex Plautinus wordt bedoeld: de senex bij Plautus (maar bij Plautus komt een dergelijke uitspraak niet voor), of de senex bij Plato (vergelijk het citaat onder A.4.a ).
59
De bron hiervan is niet achterhaald; Cats, die kennelijk de herkomst zelf ook niet weet, gaf het citaat nogmaals in zijn Spiegel 1632, I, 22 met als kanttekening 'Hinc [=Hic?] autor quidam Gallus' (Bij een zekere Franse schrijver). In: ADW 1712, I, 493.
60
Horatius, Epistulae, I, XVIII, 29. Ook aangehaald door Gabriele Simeoni, Le imprese heroichi et morali ... Lyon 1559, 42 en verder gebruikt als motto door Joannes Sambucus, Emblemata. Antwerpen 1566, 95 en Otto Vaenius, Quinti Horatii Flacci emblemata. Antwerpen 1607, 122. Vgl. bovendien Walther, 5, 140, nrs. 30420-30420a.
61
Cats omschrijft hier, evenals in de rest van het embleem, de kool- of bladrups als worm ( vermis ). Overigens sprak Albertus Magnus (ca. 1200-1280) in De natura animalium over vlinders als 'vliegende wormen'. Zie P. Smart, De wereld van de vlinders. Weert 1989, 82. Tot aan de verpopping vervelt een rups zo'n drie tot vier keer.
62
Vgl. de geciteerde versregel uit Claudianus onder B.4.a.
63
Meurier Meurier, Trésoir, 92; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 314. Dournon Dournon, Dictionnaire, 221 geeft als toelichting bij dit spreekwoord: 'Les parvenues sont les plus orgueilleux.'
64
Wel nog opgenomen onder de 'Proverbia' in vroegere uitgaven van Seneca (zie bijv. de ed. Basel 1515, 638). Cats heeft nimis, Syrus 'nimium'.
65
Met de hier aangehaalde anekdote baseert Cats zich op Plinius, Naturalis historia, VIII, LXIV (154): 'Neminem hic alium quam Alexandrum regio instratu ornatus recepit in sedem, alias passim recipiens' (Wanneer het paard werd vereerd met het koninklijk zadel stond het niet toe door iemand anders dan Alexander bestegen te worden, terwijl het dit bij andere gelegenheden aan iedereen toestond). Vgl. ook Montaigne, Essais ('Des destries'), I, XLVIII. Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 288; Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 217-218 en Emblemata 1967, 506 voor o.m. een verwerking door De la Perrière, evenals voor verwijzingen naar meerdere antieke bronnen. Frans Fraet, de vertaler van De la Perrière, stelde voor het paard Bucephalus de Vlaamse ros Beiaard in de plaats.
66
Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia, IX, V, §4, Ext. 3 ('De Superbia et inpotentia'). Ed. Kempf Valerius MAximus, Factorum et dictorum, 701, r. 13. Ook aangehaald door Langius (830 A).
67
Ontleend aan Xenophon, Cyropaedia, VIII, IV, 14: 'Δοκε? δ? μοι, ? Κ?ρε, χαλεπ?τερον ε?ναι ε?ρε?ν ?νδρα τ?γαϑ? καλ?ς φ?ροντα ? τ? κακ? τ? μ?ν γ?ρ ?βριν το?ς πολλο?ς, τ? δ? σωφροσ?νην το?ς π?σιν ?μποιε?.' Ed. W. Miller. Twee dln. Cambridge, Massachusetts 1968, II, 382-385 (LCL). Vgl. Langius (829 B), die o.v.n. Cyropaedia, VIII een soortgelijke gedachte geeft: 'Quum vident homines eum, cui maxima facultas est insolenter agendi, modeste se gerere, nolunt alii, quibus minor est facultas, quidquam insolentius agere' (Wanneer mensen zien dat iemand die veel mogelijkheden heeft om zich verkwistend te gedragen, zich juist bescheiden gedraagt, dan gaan anderen met minder mogelijkheden, zich ook niet verkwistender gedragen).
68
Toespeling op Quintus Curtius Rufus, Historiarum Alexandri magni Macedonis, VIII, IV, 24: 'Inter obsequia Fortunae, contra quam non satis cauta mortalitas est' (Temidden van de constante gunsten van de fortuin, waartegen de sterfelijke mens niet voldoende op zijn hoede is). Ook aangehaald door Langius (492 B).
69
Deze vergelijking is ontleend aan Ovidius, Metamorphosen, XIII, 803b.
70
De herkomst is niet gevonden.
71
Waar Cats conversation heeft, geven sommige Franstalige bijbels 'comportement' (gedrag); in de Statenvertaling staat 'wandeling'.
72
[Moet zijn:] Ezechiël 18:31.
73
Zie voor verwijzingen in de literatuur naar hoe de slang zijn huid aflegt, evenals het feit dat voorbijgangers vaak de oude huid tussen de doorns zien hangen: PRE II-A, 497-498; en Emblemata 1967, 634-635 (vgl. o.a. Ovidius, Ars amatoria, III, 77). Het beeld was populair in middeleeuwse bestiaria. Zie hierover Payne 1990, 91. Later verwerkte Cats dit beeld tot een op zichzelf staand embleem ( ADW 1712, I, 412).
74
Mattheus 11:12. De parallelplaats bij Lucas 16:16 is duidelijker: 'De wet en de profeten zijn tot op Johannes; van die tijd af wordt het Koninkrijk Gods verkondigd, en een ieder doet geweld daarop.'
75
Cats heeft deze omschrijving mogelijk ontleend aan de symboliek van de liturgische kleuren, o.m. geformuleerd door Innocentius III (gestorven in 1216) die wit verbond met de zuiverheid van de ziel en de triomferende zaligheid van de uitverkorenen; rood met het bloed van de vervolgde martelaren en zwart met boete, zonde en rouw. Zie: J. Braun, Handbuch der Paramentik. Freiburg im Breisgau 1912, 57-58.
Vgl. voor het laatste door Cats genoemde kledingstuk o.a. Prediker 9:8; Johannes 20:12 en Openbaring 3:5 en 6:11. Franciscus Ridderus, Nuttige tiidkorter voor reizende en andere luiden. Rotterdam 1663, 99-100 schreef: 'Soo een wit zielenkleed past ook den geloovigen, de vrijgelatene des Heeren: voor wien bereid zijn de witte kleederen in den Hemel, gelijk daarom de Engelen in witte kleederen meermaals verschenen zijn [...]. Als wij het Lams vel aandoen in ootmoedigheid dan konnen wij ook acces bekomen bij onsen Koning Iesus.' Het rouwen in zwart komt voor in Jeremia 8:21 en 14:2.
76
Vgl. Openbaring 21:4, 'De dood zal niet meer zijn', evenals Jeremia 51:39 en 57.
77
Kennelijk aangehaald via Langius (1135 A). Vgl. het volgende citaat van Augustinus, onder C.4-2.b. Het enige verschil met de Vulgaat is, aan het eind: 'qui vero mala egerunt'. Tremellius' formulering wijkt geheel af; hij heeft, evenmin als Cats, egerunt.
78
Enchiridion ad Laurentium de fide et spe caritate, opgenomen in: Opera, XII, 2. Ed. M.P.J. van den Hout e.a. Turnhout 1969, 98, r. 93-95 ( CC XLVI), met één zinsdeel extra '[...] sine ulla corruptione onere difficultate.' Waarschijnlijk aangehaald via Langius (1135 B); waar Cats quanta heeft, staat bij Langius 'tanta'. Zou Sach. een verschrijving of zetfout zijn voor (het door Langius correct gegeven) Ench[irid. ]?
79
Ed. Köln 1603, 309 als: 'Dictum D. Hieronymi'. Iudicis aeterni kan ook 'het eeuwige oordeel' betekenen. Zie over deze plaats: H. van de Venne, 'Cornelius Schonaeus 1541-1611. A bibliography of his printed works.' In: Humanistica Lovaniensia. Journal of Neo-latin studies 32-33-34B-35 (1983-1986), i.h.b. 33 (1984), 237-239 en 35 (1986), 225-226.
80
Nachtvlinders vormen voor de verpopping een min of meer dicht spinsel. Het is een verstijfd pantser dat bij het uitkomen wordt doorbroken of door een afgescheiden vloeistof opgelost. Zie o.a. A. Sandhall, Insekten en andere kleine dieren. Wageningen 1975, i.h.b. 178; W. Dierl, Vlinders zien en leren kennen. Zutphen 1981; D. Carter en R. Philips, Vlinders van Europa. Bewerking R.M. Bink-Moenen. Utrecht etc. 1983; E. Merz en H. Pfletschinger, De rupsen van onze vlinders. Vertaling en bewerking J. Huisenga. Zutphen 1984, i.h.b. 16, 41 en afb. 30.
81
Caeca voluptatum, o iuvenes, abrumpite vincla,
Libera erunt vestra his pectora vindiciis.
Ed. Nürnberg 1596, nr. XCV. Caecus kan ook 'verblindende' betekenen. Vgl. Emblemata 1967, 912. Camerarius verhaalt in zijn prozacommentaar -hij verwijst o.m. naar Aristoteles, Plinius en Vida- hoe een adellijke jongen, die zich vroegtijdig bevrijdde uit de kerker van de liefde en de valstrikken en verleidingen van Venus, zich geheel gewijd heeft aan de studie van serieuze zaken, juist daardoor vleugels verwierf en van zijn vroegere vuiligheid is weggevlogen.
82
Boek VIII, 8: 'Quid dicitis vos qui fidem non habetis Paulo, circa eam quae in resurrectione fiet mutationem [...]. Qualia etiam de Indico verme cornigero narrantur, qui primum in erucam transmutatus, deinde temporis progressu bombylius fit: nec in hac forma manet, sed laxas et latas bracteas pro alis suscipit. Cum igitur vos mulieres sedetis, horum opera nentes, fila scilicet dico quae ad vos transmittunt Seres ad molles vestes concinnandas, tum animalis huius mutationem in memoriam revocantes, manifestam resurrectionis notionem accipiatis, neque fidem ei mutationi quam Paulus omnibus annuntiat, denegetis.' In: Opera omnia, I. Paris 1886, 183-186 ( PG XXIX).
83
Sic tu nate Dei manantibus undique guttis
Humani es generis gloria, vita, salus.
Zie voor dit elegisch distichon en de bijbehorende afbeelding: Wilberg Vignau-Schuurman 1969, I, 32-33 (afb. 38), 95 en vooral 177. Vgl. ook Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 847-852. De vlinder kan behalve symbool voor de verloste ziel, ook symbool voor de gelovige ziel zijn (Wilberg Vignau-Schuurman 1969, I, 45 (afb. 54), 78 en 102 (afb. 29)).
De Grieken beschouwden de ontpopte vlinder eveneens als personificatie van de menselijke ziel die het dode lichaam verlaat, wat o.a. is terug te voeren op hun woordovereenkomst. Voorbeelden geeft W. Menzel, Die vorchristliche Unsterblichkeitslehre. Leipzig 1870, II, 53-56 ('Psyche'); Sloett 1887, 440; Keller Keller, Tierwelt -1913, I, 316; II, 436-439 en 442; O. Immisch, 'Sprachliches zum Seelenschmetterling.' In: Glotta. Zeitschrift für griechische und lateinische Sprache 6 (1915), 193-206; Smart 1989 ( op. cit., noot 12), 82.
Apuleius' Metamorphoseon ('De gouden ezel), IV, 28 - VI, 24 gaat over de relatie tussen Amor en Psyche (dikwijls voorgesteld met vlindervleugels). Jupiter verbindt hen aan het eind van de vertelling in een eeuwigdurende echt. Zie over dit thema: A.P. de Mirimonde, 'Psyche et le papillon.' In: L'oeil. Revue d'art mensuelle nr. 168 (December 1968), [2-11]. Beroemd is het beeld dat Canova maakte van Psyche die haar ziel -de vlinder- aan Eros geeft (Parijs, Louvre). De vaak voorkomende uitleg van de metamorfose van rups tot vlinder, opgevat als de bekering van de zondaar tot vrome, laat Cats achterwege.
84
Ed. Antwerpen 1657, II, 156, nr. XXI. Herkenbaar is zo de trits leven (rups) - dood (cocon) - opstanding (vlinder). De vlinder komt nogal eens voor op (antieke) grafstenen waar hij betrekking zal hebben op de onsterfelijkheid van de ziel.
85
Exalto Exalto, De dood ontmaskerd, 57 en 60. De uitbundig stralende zon en de nadrukkelijk aanwezige kerk op de embleemprent kunnen wellicht als ondersteuning van deze boodschap begrepen worden.
86
Boek V, XIX (551a-551b): 'Γ?γνονται δ' α? μ?ν καλο?μεναι ψυχα? ?κ τ?ν καμπ?ν, α? γ?γνονται ?π? τ?ν φ?λλων τ?ν χλωρ?ν, κα? μ?λιστα ?π? τ?ς ?αφ?νου, ?ν καλο?σ? τινες κρ?μβην, πρ?τον μ?ν ?λαττον κ?γχρου, ε?τα μικρο? σκ?ληκες α?ξαν?μεναι, ?πειτα ?ν τρισ?ν ?μ?ραις κ?μπαι μικρα? μετ? δ? τα?τα α?ξηϑε?σαι ?κινητ?ζουσι, κα? μεταβ?λλουσι τ?ν μορφ?ν, κα? καλο?νται χρυσαλλ?δες, κα? σκληρ?ν ?χουσι τ? κ?λυφος [...]. Προσ?χονται δ? π?ροις ?ραχνι?δεσιν [...]. Χρ?νου δ' ο? πολλο? διελϑ?ντος περιρρ?γνυται τ? κ?λυφος, κα? ?κπ?τεται ?ξ α?τ?ν πτερωτ? ζ?α, ?ς καλο?μεν ψυχ?ς.'
Iets verderop komt Aristoteles nogmaals terug op de verschillende gedaanteverwisselingen van een insect en dan heeft hij het -hoogstwaarschijnlijk- over de zijderups. Ook Plinius, die zich duidelijk op Aristoteles heeft gebaseerd, spreekt in Naturalis historia, XI, XXXVII (112) zowel over de vlinder als over de zijdevlinder: boek XI, XXV-XXVI (75-76). Zie ook PRE III-I, 678-679 s.v. 'Bombyx' en PRE II-A, 569-585 s.v. 'Schmetterling'. Zie voor Vida: De bombyce. Basel 1534, II, G5v; verder ook Clemens van Alexandrinus, Paedagogus, II, X.
87
Aldrovandi: Ed. Bonn 1602 ('De papilionibus'), 235-298, afb. 282; Mouffet: ed. London 1634 ('De papilionibus'), 87-108, cap. XIIII; ('De erucis'), boek II, 179-194, cap. I-V, afb. op 180-181. Mouffet heeft zich duidelijk gebaseerd op Aldrovandi. Over de historiografie van de insectenkunde: Smart 1989 ( op. cit., noot 12), i.h.b. 82-87. Een vroeg-zeventiende-eeuwse uitbeelding van zijdevlinders en de wijze waarop ze uit hun cocon komen, laat de titelprent van Johannes Stradanus' Vermis sericus zien, gegraveerd door Karel de Mallery. Zie Hollstein XI, 160, nr. 115-120.
88
Elke soort vlinder heeft een geheel eigen tekening van vlekken. De stippels op de vleugels van het insect op Cats' prent laten geen keuze toe; zij zitten tussen ring- en niervlekken in. Overigens zijn ook de vele haren die altijd op een cocon voorkomen, niet echt goed weergegeven (de kleermot is vanzelfsprekend niet voorgesteld). Dagvlinders hebben vier, nachtvlinders zes poten; op Cats' prent zitten alle poten aan het borststuk vast. Enigszins in de buurt komen de beervlinders ( Arctiidae ), maar misschien hebben Cats (en Van de Venne) toch het witje, de gewoonste dagvlinder in Nederland, willen uitbeelden.
Voor deze gedachte pleit Cats' woordkeuze papilionis niveae (witte vlinder) en Alba volucris (wit gevleugelde); hij verbindt deze kleur in zijn religieuze afdeling zelf met het witte gewaad van de triomferende gelovige. En het vrouwtje van het koolwitje zet haar eitjes onder meer af op het blad van een koolplant. Zowel de zijdespinners ( Bombycidae ), de motten ( Tineidae ) als de witjes ( Pieridae of Papilionidae ) behoren tot de orde der vlinders ( Lepidoptera ). Vgl. I. Novák en F Severa, Vlinders. Met 1500 afbeeldingen in kleur van de Europese dag -en nachtvlinders. Vert. J. Huisenga. Baarn 1989, i.h.b. 21 (onderscheidende vlekken), 92-99 (witjes), 138-147 (beervlinders) en 318; evenals Dierl 1981 ( op. cit., noot 35), 26-29 en 68-71. Ook op de illustraties in Mouffet hebben de vlinders relatief grote koppen. Met dank aan W. Hogenes te Amsterdam.
89
De ondefinieerbare plantjes op de voorgrond ondersteunen deze gedachte. Van de Venne heeft, zoals uit enkele andere embleemprenten blijkt, zeker niet 'naar de natuur' getekend. Of hij in dit geval uit het hoofd tekende, zich baseerde op een geïllustreerd dierenboek of emblematisch werk, is moeilijk te achterhalen.
90
Ed. Antwerpen 1640, 136 onder het motto 'Vernieuwinghe vanden gheest'. Vgl. De Vries De Vries, Nederlandsche emblemata, XCVI, nr. 163 en Landwehr Landwehr, Emblem and Fable Books, 41, nr. 11 en 149, nr. 378. De prenten zijn van Cornelis Galle.
91
Ick kruype heen en weer, mijn inghewand ick teere:
Tot nutheyd van de mensch, my zelven ick ontbeere.
Mijn werck my heel verstrickt, daer in ick my besluyt,
Om, zijnd' een nieuw gediert, te vliegen flugs daer uyt.
Hier zien sy haer gestalt', die naer geleertheyd jagen:
Zy teeren vleesch en bloed, om ander' te behagen:
Hier in gedacht verwert, daer wroeten sy in't stof,
Om zoo, tot 's levens kost, te winnen eer en lof.
Het motto verwijst naar Prediker 1:18, 'Die wetenschap vermeerdert, vermeerdert smart'. Ed. Amsterdam 1624, 185, nr. XXVI. Eenzelfde vergelijking geeft Martinus Koning, Lexicon hieroglyphicon 1722-1727, VI (IV), 70-72.
92
Zie over de conventie dat het slotemblemen (nogal eens het honderdste) in het teken van de dood staat: Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 23 en 201; evenals Meeus 1991, 134-135 en afb. 3 en 8.