← Content: PreviousContent: Next →

Post tristia dulcor. [38]


beeld038

Back to top ↑
224 ↓
OVID.
Et tamen est artis tristissima ianua nostrae,
Et labor est unus tempora prima pati.

Mich. Montagn. des Essais Lib. 3. Cap. 5.
Qui n'a la jouissance qu'en la jouissance, qui ne gaigne que du haut poinct, qui n'ayme la chasse qu'en la prise, il ne luy appartient se mesler a l'escole d'Amour, le plaisir n'est plaisir sans amertume.

225 ↓
Lijden, al-eer verblijden.
Ick sprac eens Rosemont, terwijlen datse naeyde,
Ick claegde mijn verdriet, hoort doch hoe sy my paeyde;
Comt, sprackse, comt een reys en siet my desen naet,
Let op dit maeghde-werck, en watter omme-gaet; 1 2
Hier wort een stale punt als voren uyt gesonden, 3
De draet comt naderhant die heelt dan eerst de wonden:
Ey vrient en wacht geen vreucht, als na geleden pijn, 4
Die't soet wil sonder suer, en mach geen vrijer zijn. 5 6 7 8 9 10 11 13

Post tristia dulcor.
Assideo tenerae nuper dum iunctus amicae,
Dumque super nostro vulnere multa queror
Risit &, o duri nimium tener hospes amoris,
Ni patiatur amans, non potietur, ait.
Hoc doctum te reddat opus (sua lintea monstrat)
Ecce! subit filo cuspis acuta prior.
Qui gemit, & primo sub vulnere proiicit arma,
Crede mihi, Veneri miles ineptus erit.

Apres tourment, contentement.
Un jour je me plaignois estant aupres ma belle
De mon penible amour, je la nommois cruelle:
Tay toy (ce me dict-on) le linge ne se joinct,
Si preallablement on ne le blesse poinct.

Let none for feare lay weapons downe,
For first the crosse, and then the crowne.
Late with my love I did discourse, where as shee soweinge sate,
My grieffes I did complaine, (but marke) shee paide mee with her prate.
Regard, quoth shee, what here I doe, unto it grue good heede;
With needle first a hoole I make, then stopp it with the threede.
Hee that a smale wounde getts, then streight his Armes doth cast away
And calls for plaisters, hee's unfit for Venus fielde, I say.
For love and War therein agree, each hath a prosperouse howre.
No sweetnesse can be counted sweete, but first it hath bene sowre.

226 ↓
Oordeelt niet, of 'teynde siet.
Ic quam eens op een tijt daer Phillis sat en naeyde 14 15
Ic sach een rechten bloet die stonter by en craeyde, 16 17
Die riep wat maller dingh! wat gaet de joffer aen! 18
Die moeyte diese neemt is beter ongedaen:
Hy sach een stale punt, hy sach het lijnwaet breken, 19
Maer waer dit henen wou en was hem niet gebleken. 20
Al heeft u wijs beleyt een seker oogh-gemerck, 21
En toont noyt aen een dwaes een onvolcomen werck. 22

227 ↓
Ex fine iudicium.
Mille foraminibus dum lintea virgo decorat,
Filaque distinctis inserit ordinibus;
Rusticus ista videns, vah stulta puellula! clamat,
Candida ferrata lintea perdis acu.
Vulnus ut infligat tetrica cum fronte notaris,
Vulneris auxilium, rustice, nonne vides?
Materiam fatuo risus dedit ille popello,
Qui, cui summa manus deficit, edit opus.

Ne reprens, ce que n'entens.
Lors quant Margot piquoit le drap de son esguille,
Damaetas luy cria! que tu es sotte fille,
D'ainsi gaster le drap: car il ne scait que c'est,
Ne monstre pas au fol un ?uvre my-par-faict.
L. 24. ff. de ll.
Incivile est nisi tota lege perspecta, una aliqua particula eius proposita, iudicare vel respondere.

C. maiores de baptism.
Non debet separari cauda a capite.

EX FINE IUDICIUM.
In omni re iudicandi, ac consulendi principium est, nosse id, de quo consilium institutum est, aut tota via aberrare necessum est, ait Plato. Multa enim quotidie incidunt in vitam mortalium, quae si obiter tantum inspiciantur, & prout prima fronte in oculos incurrunt, facile quisvis damnaturus est; & contra penitus eadem consideranti, ac scopum agentis intuenti, bona ac iusta videbuntur. Finis omnia discriminat. Ecce! supplicia quantum a saevitia abeunt? sanguis enim ubertim effunditur. Tributa ab avaritia? pecunia avide congeritur. Censura a rigore? fraenum & modus invitis imponitur. Ab omnibus igitur, cum Lactantio, humanitatis iure postulamus, ut non prius damnent, quam universa cognoverint; igitur ut ait ille, in omni re
Iudicium suspende, scopus dum notus agentis

Van alle raetslagen, diemen voorneemt, is het begintsel 23 recht 24 te verstaen de saken waer over men gesint is raet te plegen, seyt Plato; 25 of andersins moetmen noodelic 26 gantsch en al mis tasten. Daer vallen dagelijcx in dit leven veel dingen voor, dewelcke van buyten af, en als in het voor-by-gaen alleen bemerckt zijnde, verwerpelijck schynen, maer nader ondertast, 27 ende het oogmerc van den genen diese beleyt, 28 wel ingenomen wesende, 29 werden goet en loflick bevonden. wat verschilt doch straffe van wreetheyt? nadienmen 30 in beyde bloet vergiet. Wat schattinge 31 van giericheyt? nadienmen in beyde gelt vergaert. Wat bestraffinge van hardicheyt? nadienmen door beyde de wederspannige een gebit inden muyl werpt. Sekerlijck het eynde ontdect 32 het onderscheyt van alle dingen. Wy vereysschen daerom van alle menschen, met Lactantio 33 na het recht der menschelijckheyt, dat niemandt yet en verwerpe voor hy het selve ten vollen heeft leeren kennen.

228 ↓
2. CORINTH. 7. 10.
De droefheyt die na God is, werckt vreese ter salicheyt. 34
Als yemant sit en naeyt, hy schijnt het doeck te breken, 35
Maer schoon de naelde quetst het garen heelt de steken:
Al is de stale punt niet eyghen aen den naet, 36
Sy maect noch evenwel het open voor den draet. 37
Al worter door den anxt geen mensche wederboren,
Terwijl de ziele klaeght haer troost te zijn verloren,
Tis evenwel de schric die ons den geest bereyt, 38 39 40
En tot een beter werck de rechte gronden leyt.

229 ↓
Si non parat, saltem praeparat.
Lintea non coniungit acus, dum lintea pungit,
Sed via, quae tandem lintea iungat, erit.
Nam simulac subiecta chalybs per carbasa transit,
Mox comitem medicum vulneris auctor habet.
Anxietas, quae mente latet, quae pectora turbat,
Non est quod nobis corda renata facit:
Illa tamen sternitque viam, reseratque scatebras;
Principium timor est, Spiritus implet opus.

2. CORINTH. 7. 10.
Vous avez esté contristez, selon Dieu.
Lors que la docte main, le drap rompu va poindre,
Ce n'est pas proprement ce que le drap faict joindre,
Mais pour la voye ouvrir. Nos tremblements & p?urs
N'est pas l'Esprit, mais pour nous preparer les c?urs.
ACT. 2. 37. ET SEQ.
His auditis, compuncti sunt corde & dixerunt Petro & reliquis Apostolis; quid faciemus viri fratres! Petrus vero ad illos, poenitentiam agite & baptisetur unusquisque in nomine Iesu Christi in remissionem peccatorum vestrorum & accipietis donum Spiritus sancti.

SI NON PARAT, SALTEM PRAEPARAT.
Tremor ac horror conscientiae, in initio quidem conversionis, idoneus est ad hoc, ut animus vere humilietur, sibique summopere displiceat; ut ita homo in via Domini a timore incipiat, & ad fortitudinem perveniat, inquit Greg. At vero cum ille, quem ligat servitus timoris, ignoret gratiam libertatis; non hic subsistendum est. Cum audis quod Dominus tuus dulcis sit, ait vir pius, fac ut eum diligas: cum audis, quod rectus sit, attende ut timeas; ut amore, & timore Dei legem eius custodias. Noveris te, ut Deum timeas: noveris Deum, ut aeque ipsum diligas; in altero initiaris ad sapientiam, in altero consummaris: quia initium salutis timor Domini, & plenitudo legis est charitas. Quemadmodum, ex notitia tui, venit in te timor Dei: atque ex Dei notitia, Dei itidem amor: sic e contrario, ex ignorantia tui, suberbia; ex Dei ignorantia venit desperatio. Bernard. sup. Cant.

Verslaghentheyt des ghemoets 41 is wel dienstich int begin vande bekeeringhe, ten eynde de mensche sich recht vernedere, en sich selven gantsch mishage: 42 op dat hy also des Heeren wegh beginnende met vreese, allencxkens in sterckheyt mach toenemen. 43 Ondertusschen nochtans, nademael 44 den ghenen, die met de slavernije van de vreese ghebonden is, niet en kan smaken de ghenade der vryheyt: Soo en moetet by ons daer by niet ghelaten werden. Als ghy hoort (seyter een Godsalich man) 45 dat Godt goedich en barmhertich is, maeckt dat ghy dien goeden Godt lief hebt: als ghy hoort dat Godt rechtveerdich is, siet dat ghy sijn gherechticheyt vreest: op dat ghy also door vreese ende liefde te samen, naer syne insettinghe 46 meucht wandelen. Kent u selven, 47 op dat ghy Godt meucht vreesen: kent Godt, op dat ghy hem meucht liefhebben: in het eene is het begintsel, in het andere de volkomentheydt der wijsheydt. 48 'T begintsel der salicheydt is vreese: 49 de vervullinge des wets is liefde. 50 Ghelijck uyt kennisse uwes selfs, vreese Godes voortkomt: so, in tegendeel van dien, uyt onwetenheyt uwes selfs, komt hoochmoet, ende uyt onkennisse van God, wanhope.
Al is de vrees' int eerste goet,
Sy is niet daer het blyven moet,
'T is nut gheduyrich voort te gaen, 51
Tot wy vast inde liefde staen.

Back to top ↑

Facsimile Images


224

225

226

227

228

229

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Franits Franits, Paragons of virtues, 35, afb. 23.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A man and a woman who is doing needlework, are seated on chairs in the interior of a house, looking at each other

Back to top ↑

Comments

De minnaar die zijn beklag komt doen bij zijn geliefde Rozemond, krijgt aan de hand van een naaiwerkje uitgelegd dat er in de liefde eerst een wond gemaakt wordt en pas daarna genezing mogelijk is. De zoetheid der liefde kan niet eerder genoten worden dan nadat men de pijn heeft weten te verdragen. Kortom: zonder pijn geen vreugde. 69
In de tweede toepassing heeft een sukkel de plaats ingenomen van de klagende minnaar. Deze onnozele figuur begrijpt niet dat men het linnen eerst moet doorsteken voordat het verfraaid kan worden. De 'keurige rijen', waarvan in het Latijnse gedicht sprake is, zouden erop kunnen wijzen dat de vrouw bezig is aan een zogeheten merklap. Al in de zestiende eeuw waren vele modelboekjes voor het borduren op de markt gebracht. 70 Cats voert de man op om aan te geven dat men iets wat nog niet voltooid is maar beter niet kan laten zien aan iemand die geen kennis van zaken heeft. De algemene les die eraan wordt gekoppeld, is dat je pas een goed oordeel kunt vormen wanneer iets af is en je dus weet waarover je oordeelt.
Het doorhalen van de naald, bedoeld om de weg vrij te maken voor het beoogde resultaat, vergelijkt Cats tot slot met de af te leggen weg naar de zaligheid. De vrees zorgt er niet voor dat het hart van de (zondige) mens wedergeboren zal worden, maar ligt wel aan de oorsprong van die wedergeboorte. Zij kan immers leiden tot nederigheid, standvastigheid en liefde, en daardoor -omdat men op die manier ontvankelijk wordt voor de heilige Geest- tot de uiteindelijke zaligheid. Zelfkennis, kennis van het eigen zieleleven, houdt direct verband met de eerbied voor God, zoals ook Spreuken 9:10 stelt: 'De vreze des Heeren is het beginsel der wijsheid.' Cats onderbouwt deze uitleg voornamelijk aan de hand van citaten van Paulus en Bernardus.
Aan het eind van de veertiende eeuw zijn er al voorbeelden in de miniatuurkunst van Maria die zit te breien, te weven of te borduren. De manier waarop Jozef in bepaalde gevallen toekijkt wanneer Maria borduurt, is vergelijkbaar met de compositie van Van de Venne. Op een miniatuur in een Spaans getijdenboek is de Heilige Familie in huiselijke kring voorgesteld. Maria borduurt en terwijl Jozef het blad van een tafel schaaft, beziet hij haar bezigheden; de kleine Christus houdt, omringd door speelgoed, een vogeltje aan een touwtje vast

Afbeelding 38.1
. 71 Ook in de zeventiende-eeuwse schilder- en prentkunst treft men veelvuldig vrouwen aan die zich bezighouden met handwerken en daarbij een naaikussen gebruiken. Zoals bijvoorbeeld te zien is op het paneel Meisje, bezig met haar naaiwerk (1657) van Nicolaes Maes (Mertoun House, The Duke of Sutherland) en op De linnennaaisters (ca. 1665) van Quiringh Gerritsz van Brekelenkam (Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België). 72 Mannen zijn daar, bij mijn weten, zelden of nooit bij aanwezig.
Naast gewone naaikussens zijn er die opengeklapt kunnen worden, vaak kostbaar uitgevoerd. Binnenin kon men spullen van grote waarde, zoals kant en spelden, opbergen en in het deksel van het kussen was plaats voor een spiegel. Het is niet goed te zien of een dergelijk kussen mét een zogeheten interieur, ook op Cats' prent is voorgesteld. Hij benoemt in zijn bijschriften het naaikussen overigens niet. 73
In veel gevallen functioneerde een handwerkende vrouw als symbool van ingetogenheid en deugdzaamheid omdat ze werd geplaatst tegenover de vrouw die haar tijd doorbracht in ijdelheid en ledigheid. Het titelblad van het patroonboekje voor de borduurkunst van Johan Sibmacher dat in 1604 te Nürnberg verscheen, vermeldt onder de bordurende vrouw 'Industria' (IJver). 74 In dit opzicht zou men de embleemprenten XXXVII en XXXVIII op kunnen vatten als elkaars pendanten: de prikkende naald verbeeldt dan de ijver, terwijl de stekende angel van de spin het nietsdoen bestraft.
Dat de vrouw op een lagere stoel zit dan de man zal ingegeven zijn door haar bezigheden. Op afbeeldingen is vaker te zien dat handwerkende vrouwen kiezen voor een stoel met een lagere zitting omdat dat gunstig was voor de afstand van de ogen tot het werk. De rijke kleding plaatst het paar in een welgesteld milieu en daar past ook het borduurwerk. Het werd in de zeventiende eeuw als luxe-artikel beschouwd, waarmee de gegoede burgerij kon pronken. De handschoen die de man vasthoudt, kan eveneens wijzen op enige maatschappelijke status. 75

Back to top ↑

Notes

1
dit maeghde-werck : Handwerken, zoals naaien, spinnen en borduren, werden als zeer belangrijke en passende bezigheden voor jonge vrouwen beschouwd. Zie o.a. Franits [Franits, Vertues], Franits [Franits, Paragons of virtues] evenals de commentaar bij , waar het onderhavige embleem thematisch mee in verband staat.
2
omme-gaet : gebeurt
3
voren uyt : vooruit
4
wacht : verwacht, reken op ( WNT XXIV, 497, II, 17-18)
5
soet wil sonder suer : Een bekende combinatie in de (petrarkistische) liefdeslyriek. Zie bijv. Jan van der Noots 'En ist de liefde niet, wat ist dan dat my quelt?', een navolging van een sonnet van Antoine de Baïf (dat weer vertaald is naar Petrarca), opgenomen in Het bosken (1570 of 1571), met daarin de versregels:
6
Liefde goet ende quaet, my leet en aenghename,
7
Gheluck en ongheluck, suer en soet ick gevule [...].
8
Justus de Harduwijn dichtte in De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613):
9
Maer wat claeght ghy, helaes! draeght willigh dese pijn,
10
Met hope dat ghy eens beter ghetroost sult zijn:
11
Naer 't suer soo comt het soet, naer druck blijschap gheresen. 11
12
Voor Van der Noot: ed. Smit en Vermeer [Van der Noot, Bosken en Theatre], 87-88, r. 12-13. De Baïf heeft: 'bien & mal ie sen.' Het gedicht loopt niet geheel parallel met Petrarca's 'S'amor non è, che dunque è quel ch' io sento?'. Zie Canzoniere. Ed. P. Cudini. Zesde druk. Milano 1986, 193, nr. CXXXII. Voor De Harduwijn: ed. Dambre [De Harduyn, Roose-mond], 119, nr. XXXI, r. 9-11; en bovendien: 78, nr. II, r. 1; 80, nr. IIII, r. 13; 'Liedeken', 87-88, r. 9-10, 17-18; 'Elegie', 139, r. 6; en 'Claght-dicht', 150, r. 1. Over de bittere zoetheid als petrarkistisch motief: Forster [Forster, Icy Fire], 3, 13 en 20. Hij spreekt over 'dolendi voluptas' en 'commonplaces expressing the bitter-sweet nature of love'. Zie ook: Ripa [Ripa, Iconologia], 387b-388a, in het lemma 'Oorsprongh der Liefde'; en de verwerking van Erasmus' adagium 'Dulce et amarum' bij Alciato: Nolde [Nolde, Whitney’ A choice of emblems], 227-229.
13
mach : kan
14
Phillis : Een in de lyriek van de oudheid en renaissance vaak gebruikte meisjesnaam, meestal voorbehouden aan herderinnen. In Cats' Maechden-plicht (1618) neemt Phyllis, naast het meisje Anna, een centrale plaats in.
15
sat en naeyde : zat te naaien
16
rechten bloet : echte sukkel
17
stonter ... craeyde : stond erbij te kraaien, lacherig te schreeuwen
18
gaet [...] aen : doet, begint
19
lijnwaet : linnen
20
waer dit henen wou : waartoe dit moest dienen, waar dit op uit moest lopen
21
seker oogh-gemerck : bepaald doel
22
onvolcomen : onafgemaakt
23
begintsel : begin
24
recht : goed, juist
25
Plato : Vgl. noot 11.
26
noodelic : noodzakelijk
27
ondertast : onderzocht
28
beleyt : voorstaat, doet
29
ende ... wesende : terwijl het doel van degene die ze voorstaat op een juiste manier waargenomen (begrepen) is
30
nadienmen : aangezien men
31
schattinge : heffing van een belasting ( WNT XIV, 310, dp)
32
ontdect : legt bloot, openbaart
33
met Lactantio : met Lactantius, zie noot 12
34
2 Corinthiërs 7:10, 'Want de droefheid naar God werkt een onberouwelijke bekering tot zaligheid.' Het woord vreese op de plaats waar de Deux-aes 'onberouwelicke beteringhe' heeft, kan op deze plaats terecht zijn gekomen onder invloed van het woord vrees in 2 Corinthiërs 7:1 en 7:11. Vgl. verder ook Filippenzen 2:12 'wercket uwes selfs salicheyt in vreese en beven' (Deux-aesbijbel).
35
het doeck : de stof
36
Al lijkt een metalen naald -in eerste instantie- niet geëigend voor het verbinden van stoffen
37
het open : de opening, het gaatje
38
schric : vrees, angst
39
bereyt : voor een bepaald doel (nl. bekering, vgl. wederboren, r. 5) voorbereidt. Het werkwoord 'bereiden' wordt eveneens gebruikt om bepaalde bewerkingen van een stof mee aan te duiden (vgl. WNT II, 1, 1854).
40
de rechte gronden : de ware basis
41
Verslaghentheyt des ghemoets : vrees, moedeloosheid (vgl. WNT XX, 292, Afl.). Vgl. ook Ripa [Ripa, Iconologia], 135b: ''t Berou wort van een seer schoon opsicht gemaeckt, om te betoonen, dat een boetveerdigh en verslagen herte van God niet wort veracht, maer is een middel om de gramschap Gods te versoenen [...].'
42
sich selven [...] mishage : zichzelf ongevallig moge zijn
43
Verslaghentheydt ... toenemen : Vertaling van het Gregorius-citaat, zie noot 15.
44
nademael : aangezien
45
een Godsalich man : Waarschijnlijk een verwijzing naar Cassiodorus, zie noot 16.
46
insettinghe : wetten, een typisch bijbels woord vooral in combinatie met wandelen. Vgl. o.a. Deuteronomium 4:5 en 1 Koningen 6:12
47
Kent u selven : naar het Griekse ' ' (de beroemde spreuk boven de Apollotempel te Delphi); in het Latijn 'Nosce te ipsum', toegeschreven aan de wijze Chion; vgl. 2 Corinthi#euml;rs 13:5 en Erasmus, Adagia, I, VI, 95 (hierover Nolde [Nolde, Whitney’ A choice of emblems], 240). Zie voor de overlevering verder: Bartels [Bartels, Veni, vidi, vici], 12-13.
48
kent Godt ... wijsheydt : Vgl. 1 Johannes 1:4-6; en 4:6-7.
49
'T begintsel ... vreese : Vgl. Spreuken 9:10, 'De vreze des Heeren is het beginsel der wijsheid.' Zie ook Spreuken 1:7 en Filippensen 2:12.
50
de vervullinge ... liefde : Toespeling op Romeinen, zie noot 17.
51
Al is ... voort te gaen : In de tweede ed. uit 1618 luidden de eerste drie regels van het gedichtje: Al is de vrees' een goet begin,
Men dienter niet te blijven in,
Maer altijt voort en voort te gaen.
52
Vgl. 'Opportune siquidem post tristitiam gaudium subit' (Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 358 (V, X), nr. 146, o.v.n. Bernardus); en 'Post tristia soles' (Na droefheid troost): Walther, 3, 903, nr. 22068b.
53
Proverbia II, 358.
54
Ook aangehaald door Langius (953 A).
55
Ed. Villey Montaigne, Essais, II, 881. Cats heeft in r. 2 prise, Montaigne 'prinse'. Verder heeft de laatste, die in deze passage spreekt over de kracht van de inbeelding, een iets ander eind: 'se mesler à nostre escole' (zich bij onze school aan te sluiten). Vgl. de vertaling van De Graaff Montaigne, Essays, 1038. Cats citeert kort achter elkaar uit het werk van de Franse filosoof, nl. in , en . Zie over de ontleningen, die Cats met grote waarschijnlijkheid uit de Parijse ed. van 1595 heeft gehaald: Thorpe Thorpe, Montaigne, 422.
56
Of: Uit het einde ... Vgl. de overweging van Solon, de wetgever van de Atheners, die aan Croesus leerde dat men geen mens gelukkig kan noemen vóór zijn dood: Herodotus, Historiae, I, 32: 'Σκοπ?ειν δ? χρ? παντ?ς χρ?ματος τ?ν τελευτ?ν' (Van alles moet men eerst het einde afwachten). Ook Plutarchus verwees naar deze wijsheid in zijn Vitae ('Solon'), XVII.
57
Meurier Meurier, Trésoir, 127; Proverbia I, 226 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 354: 'Proverb. de Bouvelles, XVIe siècle'.
58
Een van de herders in Vergilius' Eclogae, II en III draagt de naam Damoetas.
59
Het citaat is afkomstig van de jurist P. Iuventius Celsus. Ed. Paris 1540, I, fol. 24r. Vgl. ook ed. T. Mommsen. Berlin 1877, 6. Cats kan de aanhaling hebben ontleend aan de verzameling Sententiae sive loci communes utriusque iuris ... Köln 1568, 185.
60
De herkomst van het citaat is niet teruggevonden. Het kan zijn dat het afkomstig is uit een rechtshistorische bron en mogelijk is er dan een verband met B.4.a. Capitulum kan immers ook een gedeelte van de wet zijn (vgl. Codex Iustinianus, 5, 37, 28). De woordvorm maiores is hiermee evenwel moeilijk in overeenstemming te brengen. Cats citeert de sententie nogmaals als laatste regel van zijn 'Ad lectorem', r. 148-149; in de annotatie aldaar wordt de mogelijkheid geopperd dat het een toespeling is op een passage in de catechismus.
61
Bedoeld is Plato, Phaedrus, 237 C: 'Περ? παντ?ς, ? πα?, μ?α ?ρχ? το?ς μ?λλουσι καλ?ς βουλε?σεσϑαι ε?δ?ναι δε? περ? ο? ?ν ? ? βουλ?, ? παντ?ς ?μαρτ?νειν ?ν?γκη. το?ς δ? πολλο?ς λ?ληϑεν ?τι ο?κ ?σασι τ?ν ο?σ?αν ?κ?στου' (In elke aangelegenheid, beste jongen, bestaat er één uitgangspunt voor wie goede raad wil geven: je moet weten waarover het gaat, of het moet wel helemaal verkeerd gaan. Maar de meeste mensen zijn er zich niet van bewust dat ze de aard van de dingen niet kennen). Vgl. ook Justus Lipsius, De constantia, II, 16: 'Het is toch wel bijzonder dwaas en onbezonnen van je om de controle en beoordeling op te eisen bij iets wat je nooit volledig gezien en gekend hebt en nooit volledig zult zien en kennen.' Vert. Schrijvers 1983, 117. Ook Coornhert en Spiegel brengen deze kwestie ter sprake: vgl. H.L. Spiegel, Hert-spiegel. Ed. F. Veenstra. Hilversum 1992, 211.
62
Lucius Caecilius Firmanus Lactantius, De iustitia ('De non damnandis reis, inaudita causa'), V, 1. In: Opera omnia, I. Paris 1844, 547 A ( PL VI).
63
Ik heb deze hexameter niet thuis kunnen brengen.
64
Vgl. voor de laatste woorden Vergilius, Aeneis, II, 200b: 'Improvida pectora turbat' (Hij verwart onze nietsvermoedende harten).
65
Verwijzing naar Gregorius, Moralia in Iob, V, XVI, 33. Ed. Adriaen Gregorius, Moralia, 240-241, r. 11-12 ( CC CXLIII). Ook Langius (1304 A) doelde op deze uitspraak: 'In via Dei a timore incipitur, ut at fortitudinem veniatur.'
66
Blijkens Langius (1304 B), waaraan Cats niet alleen dit citaat maar ook het vorige van Gregorius en het volgende van Bernardus ontleende, wordt met deze vrome man Cassiodorus bedoeld. Langius geeft als bron In Psalm 45, maar daar is deze tekstplaats niet teruggevonden.
67
Toespeling op Romeinen 13:10, 'De liefde doet de naaste geen kwaad. Zo is dan de liefde de vervulling der wet.' Vgl. verder ook Spreuken 9:10.
68
Vanaf 'Quemadmodum ...' letterlijk afkomstig uit Sermones super cantica canticorum, XXXVII, 6, 1403. In: Opera omnia, II. Paris 1854, 973 C ( PL CLXXXIII). In de Opera, ed. Leclercq e.a. 1958, II, 12, r. 12-14. De regels komen ook voor in de Index sententiarum, opgenomen in de ed. Venezia 1575, sub 'Timor Dei' [= H3v]. Toch zal Cats zal, gelet op de vorige aanhalingen en de overeenkomstige bewerking van deze passage, het citaat aan Langius hebben ontleend (1304 A). Vgl. de vertaling in Werken, VII, 510, en verder embleem XLIII.B.4 en C.4.a.
69
Stone-Ferrier 1985 interpreteert het naaien in dit embleem ten onrechte als symbool voor de liefde bedrijven. Vgl. ook Franits 1993, 34-36. Ook al geven de bijschriften daartoe geen houvast, toch lijkt het erop dat de vrouw die in de deuropening op één van de picturae in Vaenius' Amorum emblemata (1608, 164-165) is voorgesteld, ook zit te naaien. Het gaat hier om de moeilijkheid van het scheiden: 'Dat haest comt, haest vergaet, strydt teghen Liefdes wet', mogelijk een verwijzing naar een naald met draad die door een stof wordt gehaald.
70
Zie M.G.A. Schipper-van Lottum, Over merklappen gesproken ... De geschiedenis van de Nederlandse merklap vooral belicht vanuit Noord-Nederland. Amsterdam 1980.
71
Het dateert uit de vijftiende eeuw. Zie: G.M. Spriggs, 'Chisti's hidden years.' In: Country life 180, december nr. 4659 (1986), 1760-1761. Met dank aan M.G.A. Schipper-van Lottum te Amsterdam.
72
Zie Schipper-van Lottum 1980 ( op. cit. noot 20), omslag, en 207, afb. 39; W. Sumowski, Gemälde der Rembrandt-Schüler. Landau, Pfalz 1983, III, 2023, nr. 1371; en Haak Haak, Hollandse schilders, 91 en afb. 141. Voor de Maria-iconografie: R.L. Wyss, 'Die Handarbeiten der Maria. Eine ikonographische Studie unter Berücksichtigung der textilen Techniken.' In: Artes minores. Festschrift für Werner Abegg. Bern 1973, 113-188; en M. Stradal en U. Brommer, Mit Nadel und Faden. Kulturgeschichte der klassischen Handarbeiten. Freiburg etc. 1990, 51 en afb. 77.
73
Zie voor een intact voorbeeld van een Noord-nederlands naaikussen uit circa 1580-1620: Dawn of the Golden Age 1993, 483-485, cat. nr. 163. Mogelijk maakten dergelijke kussens deel uit van de bruidsschat. Het oudst bekende voorbeeld van een opengeklapt naaikussen in de Nederlandse schilderkunst is het portret dat Joachim Wttewael in 1628 maakte van zijn dochter Eva. Het schilderij bevindt zich in het Centraal Museum te Utrecht. Ook opgenomen in Schipper-van Lottum 1975, 149, afb. 12b en afb. 13.
74
Zie Schipper-van Lottum 1975, 158, afb. 21; evenals Stradal en Brommer ( op. cit., noot 22), 78-79. Voor bordurende vrouwen op werken van Ter Borch, Furnius, Buytewech en Roghman(s): Schipper-van Lottum 1975, 138 (afb. 2); 140 (afb. 5); 141 (afb. 6); 144 (afb. 10). Vgl. voor de betekenis van het handwerken o.a. Portretten van echt en trouw 1986, 73-75, cat. nr. 4, evenals Franits Franits, Vertues en Franits Franits, Paragons of virtues.
75
Zie o.a.: S. de Bodt, 'Dan isser de Borduerwercker ...' In: Nederlands kunsthistorisch jaarboek 31 (1980). Haarlem 1981, 65-71 (Nederlandse kunstnijverheid en interieurkunst). De handschoen kon symbool zijn voor de contractuele bezegeling wanneer men voornemens was te trouwen, of gelden als statussymbool. Zie o.a. Du Mortier Mortier, Handschoen in de huwelijkssymboliek, i.h.b. 195, 197 en noot 43; en Portretten van echt en trouw 1986, 131-132 en noot 3.